М.Батсуурь
/МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн багш/
Шинэ толь №62, 2008
ТҮЛХҮҮР ҮГ: Монголын төр эрх зүйн уламжлал, Үндсэн хуулийн үзэл санаа, Эрх мэдэл хуваарилах зарчим, /Эрх зүйт төрийн зарчим, хөгжил/
Удиртгал
харьцуулсан эрх зүй нь шинжлэх ухаан уу, арга уу? Харьцуулсан эрх зүй юу, харьцуулсан эрх зүй судлал уу, эсхүл эрх зүйн харьцуулалт уу?
Харьцуулсан эрх зүйн хөгжилтэй холбогдон гарч ирсэн эдгээр асуултад хариулахын тулд судлаачид эртнээс маргаж чамлахааргүй бэх цаас урсгажээ. Харамсалтай нь энэ асуултын хариу харьцуулсан эрх зүйн мөн чанарыг нээхэд тийм ч чухал биш. Асуудлын мөн чанар харьцуулсан эрх зүйн ач холбогдлыг нээхэд оршино. Иймд дээрхээс илүүтэй бид харьцуулсан эрх зүйн тусламжтайгаар юу хийж чадах эсхүл юуг алдах вэ гэсэн асуулт чухал бөгөөд түүний ач холбогдлыг дараахь байдлаар тоймлож болно. Нэгдүгээрт, харьцуулсан эрх зүй нь эрх зүйн шинэтгэлд дэмжлэг үзүүлэх арга, хоёрдугаарт, эрх зүйн тогтолцооны талаархи судалгааг үр дүнтэй болгох хөшүүрэг. Гуравдугаарт, чухамхүү харьцуулсан эрх зүйн тусламжтайгаар бид аливаа эрх зүйд буй онцлог шинж, давуу болон дутагдалтай талыг нээн илрүүлж чадна. Үүнийг яг л харанхуй торноос эрх чөлөөт ертөнцөд гарахтай адил хэмээн зүйрлэж болно. Тиймээс дээрх онолын маргаанаас үл хамааран харьцуулсан эрх зүй нь хууль зүйн шинжлэх ухаанд өөрийн байр суурийг бат бөх эзэлжээ.
Бидний нийтлэлийн зорилго бол харьцуулсан эрх зүйн үүднээс эрх зүйн шинэтгэлийн үндэс болсон Үндсэн хуулинд онолын задлан шинжилгээ хийхэд оршино. Гэхдээ харьцуулсан эрх зүй дэх шинэ хандлагыг тодруулахгүйгээр энэ оролдлого маань амжилттай болохгүй билээ.
Харьцуулсан эрх зүй дэх шинэ хандлага[1]
Үндэсний эрх зүйн тогтолцоог бүл болгон ангилах оролдлого эртнээс улбаатай бөгөөд ангилал бүр харьцуулсан эрх зүй судлаачид шигээ олон байх нь бий. Хөгжлийн явцад судлаачид арьс мнгө, газарзүйн байрлал, соёл иргэншил, шашин шүтлэгээс авхуулаад эрх зуйн мөн чанар, узэл суртал, философи, эрх зүйн техник, эрх зүйн хэв маяг хүртэлх эрх зүйтэй холбоотой бүхий л хүчин зүйлсийг шалгуур болгож байв1. Хэдийгээр дээрх судлаачид эрх зүйн тогтолцоог бүл болгон ангилахдаа янз бүрийн онол, арга зүйг шалгуур болгосноор өөр хоорондоо ялгаатай боловч Английн судлаач Питтр дэ Крузын тэмдэглэснээр уг чанартаа нийтлэг шинжийг агуулж байдаг.[2] Өөрөөр хэлбэл, эдгээр харьцуулсан эрх зүйчид эрх зүйн тогтолцооыг ангилахдаа аливаа эрх зүйн маргааныг шийдвэрлэх үндсэн механизм, арга хэрэгслийг шалгуур болгодог төдийгүй хамгийн гол нь эрх зүй бүр өөрийн уламжлалд суурилсан онцлогтойг хүлээн зөвшөөрч, ангиллаа хийсэн нь тэдгээрийн нийтлэг шинж мөн.
1990 оны эхээр бий болсон дэлхийн улстөрийн нөхцөл байдал нь харьцуулсан эрх зүй дэх уламжлалт хандлагыг дахин авч үзэхэд хүргэсэн. Хуучин социалист гэгдэж байсан улсуудад эрх зүйн шинэтгэлийн давалгаа хүчтэй өрнөж, хүний эрхийг хамгаалах эрх зүйн туршлагыг өрнийн улс орнуудаас зээлдэн нутагшуулах үйл явц эхэлсэн. Эрх зүйн тогтолцоонууд өөрийнхөө уламжлалт байдлыг хадгалахыг илүүтэйгээр эрмэлздэг байсан бол өнөөдөр хүний эрхийг хамгаалах чиглэл улам бүр нэгдэн нягтарсан бөгөөд энэ үйл явц нь дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш төдийлөн өөрчлөгдөөгүй дэлхийн эрх зүйн газрын зургийг хөдөлгөөнд оруулсан. Тиймээс хүний эрхийг хамгаалах чиглэлд гарц болсон Эрх зүйт ёсны үзэл баримтлалаар эрх зүйн тогтолцоог ангилах хандлага (Уго Маттей, Франденбург) өнөөгийн харьцуулсан эрх зүйн тэргүүлэх чиглэлл болж байна. АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн профессор Уго Маттей үүнд тулгуурлан дараахь ангиллыг дэвшүүлсэн:
- Мэргэжлийн эрх зуй
- Улс төрийн эрх зүй
- Уламжлалт эрх зүй[3]
Мэргэжлийн эрх зүйн тогтолцоо барууны улс оронд илүүтэй түгээмэл бөгөөд эл тогтолцоонд ёс зүйгээс эрх зүйг, төрөөс шашныг бүрэн туссаарласан байдаг гэж тэмдэглэсэн.[4] Түүнчлэн энэхүү тогтопцоонд эрх зүй нь улс төр, шашин, уламжлалаас амааралгүй байдлаар тогтоогдсон байдаг болохоор илүу бие даасан шинжстэй бөгөөд /Civil law болон common Law /эрх зүйн бүлийн аль аль нь энэхүү шинжийг агуулдаг байна.[5] Мэргэжлийн рх зүйн хамгийн гол шинж бол үндсэн хуульт ардчилал дээр ндэслэсэн байдаг гэжтайлбарласан.[6]Харин улс төрийн эрх зүйд !эргэжлийн эрх зүйтэй барууны улс орнуудыг аялдан дагалдагч псуудыг хамааруулж авч үзсэн бөгөөд эл тогтолцоонд эрх зүй шүүх)-н процессын үр дүн нь улс төрийн үйл явцаасаа шууд хамааралтай байдаг байна.[7] Өөрөөр хэлбэл, эрх зүй (шүүх) нь эрх эдпийн бусад байгууллагуудын гар хөл төдийгүй улс төрийм эрх эдлийн нэг бүрдэл хэсэг болсон байдаг. Энд социалист, этатист олон төрийг эрх зүйгээс дээр тавьдаг улс орнууд багтана. эхдээ бүх социалист эрх зүйн тогтолцоотой улс орнууд энд хамаарахгүй гэж үзсэн нь анхаарал татдаг. Тухайлбал, Хятадыг ун-фуцын сургаалд суурилсан учир уламжлалт эрх зүйн хэсэгт илүү хамааралтай гэж үзжээ. Уламжлалт эрх зүй нь ямар эгэн шашин, философиос эх үндэстэй өв уламжлал, шүтлэг ишрэлээсээ салаагүй байдгаараа дээрх хоёроос ялгаатай. эрээр энэхүү тогтолцоонд хувь хүний үнэт зүйл, нийгмийн үнэт зүйлийн хоорондын зааг ялгаа байхгүй бөгөөд эрх зүйн өн чанар нь шашин, философийн трансцендентал зүйлсээр тоорхойлогддог, удирдагчийн манлайлал нийгэмд ноёлох байр /урьтай болохыг тэмдэглэсэн.[8]
Маттейн энэхүү оролдлого нь эрх зүйн хөгжлийн гарц болох эрх зүйт ёсонд тулгуурласан бөгөөд энэ үндэслэлээр харьцуулсан эрх зүйд шинэ хэмээн үнэлэгддэг. Иймд бидний зүгээс Уго Маттейгийн дэвшүүлсэн арга зүй дээр тулгуурлан Монгол улс пь эрх зүйд хамаарч байгааг тодруулахыг оролдлоо.
Эрх зүйт ёсны шалгуур үзүүлэлт
Эрх зүйт ёс (Rule of law )хууль дээдлэх зарчим (Rule by Law)-аас зарчмын хувьд өөр юм. Заримдаа бид хууль дээдлэх зарчмыг эрх зуйт ёстой адил утгаар тайлбарладаг. Хууль дээдлэх нь ямар нэгэн хуульгүй байснаас, хэн нэгний дур зорго ноёрхож байснаас хавьгүй дээр хэдий ч үндсэн хуульт ардчилалд төдийлөн хангалттай биш. Учир нь засгийн газарт хязгааргүй эрх мэдэл олгосонооор ямар ч дэглэмийг хууль ёсных болгож болно.9[9]Гитлерийн үед Германы Rechtsstaat (Эрх зүйт төр) нь Gesetzesstaat (Хуульт төр) байсан. Дэлхий хоёрдугаар дайны дараагаас Германы эрх зүй судлал “Rechtsstaat ойлголтоо өөрөөр тодорхойлжээ. Тодруулбал, “ гэдэгт хуульд үндэслэсэн төрийн тухай ойлгох болсон бөгөөд тэрхүү хууль нь хууль тогтоогч ч зөрчиж үл болох зарчмуудад тулгуурласан байх ёстой. Тийм ч учраас 1948 оны Хoний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглалийн оршилд “хүмүүс эзэрхэг засаг, дарлалын эсрэг өөрийн эрхгүй эцсийн арга болгон зэвсэглэн босоход хүргэхгүйн тулд хүний эрхийг эрх зүйт ёсоор хамгаалах нь зайлшгүй чухал”[10] гэж заасан. Өнөө үед эрх зүйт ёсны идеалыг агуулгын болон хэлбэрийн талаас нь тодорхойлдог бөгөөд эрх зүйт ёсны идеал хэлбэрийн тухайд маргадаггүй[11] боловч энэ нь эрх зүйт ёсны мөн чанарыг төдийлөн нээж чаддаггүй. Учир нь хуульт төрд ч гэсэн хэлбэрийн шаардлагууд байдаг. Харин эрх зүйт ёсны агуулгын идеал нь түүнийг хуульт төрөөс салгахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ агуулгын идеал дээр маргаан байдаг [12]боловч дараахь гурван зарчим дээр санал нэгддэг.
Үндсэн эрхийг хамгаалах зарчим:
Үндсэн эрх нь эн тэргүүнээ төрөөс эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэхийн эсрэг эрх зүйн хамгаалалт юм. Үндсэн хуульт ёсны онолоор хүний жам ёсны эрх нь эрх зүйн үндсэн хэм хэмжээ хийгээд зарчмуудад зайлшгүй тусгалаа олсон байх ёстой. Ингэж байж гэмээнэ үндсэн эрх нь Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан, төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах хүчин чадалтай, шууд үйлчлэх эрх зүй болж чадна.
Үндсэн эрхийг төрийн зүгээс хязгаарлах үндэслэлүүд өдгөө нэг мөр шийдэгдээгүй боловч дараахь хэдэн үндэслэл дээр үндсэн хуулийн эрх зүйчид маргадаггүй. Үүнд:
1.зөвхөн хуулийн үндсэн дээр хязгаарлах;
2.Үндсэн хуулийн өөр заалтад захируулах замаар;
3.харьцангуй байх зарчмыг баримтлах;
4.үндсэн хуулийг өөрчилж үл болох хэсгийг хөндөхгүй байх;
5.эрх зүйт ёсны үндсэн зарчмыг зөрчихгүй байх;[13]
Үндсэн хуульт ёсны үзэл баримтлалаар гагцхүү ардчиллын зарчмаар гарч ирсэн хууль тогтоогч л хуулиар эрх олгосон тохиолдолд төрийн зүгээс иргэний үндсэн эрхийг хөндөж болно. Хуульгүйгээр засгийн газар ч тэр, шүүх ч тэр үндсэн эрхийг хөндөх ёсгүй. Харин энд зайлшгүй баримтлах ёстой зарчим бол хязгаарлалт нь үндсэн эрхийг хэдий чинээ хөндөхөөр байна төдий чинээ хуулиар тогтоосон эрх зүйн үндэслэлүүд нь “тодорхой байх ёстой”[14] гэсэн эрх зүйт ёсны формал шаардлага хангагдаж байх учиртай.
Үндсэн эрхийг хязгаарлахад баримтлах дараачийн үндэслэл бол харьцангуй байх зарчмыг удирдлага болгох явдал юм. Энэ нь тухайнтодорхой тохиолдолл эрх зүйн үүднээсямаршаардлагатай байна тэрхүү хэмжээгээр л хязгаарлалтыг тогтоож болно гэсэн уг. Үүнээс илүү ч үгүй дутуу ч үгүй Үүний эрх зүйт формал шаардлагуудын нэг болсон ухаалаг байх зарчим хангадаг. Үүнии зэрэгцээ үндсэн хуульт ардчилалтай улсад ямар ч тохиолдолд. бүр төрийн эрхэм зорилгын үүднээс ч хөндөж үл болох үндсэн эрх гэж бий. Төрөөс үндсэн эрхийг хязгаарлахад зайлшгүй баримтлах ёстой үндсэн хуульт ёсны бас нэг шаардлага бол эрх зүйт ёсны үндсэн зарчмуудыг хүндэтгэх явдал билээ. Энэ нь ямар ч тохиолдолд эрх зүйт ёсоор баталгаажсан хувь хүний салшгүй эрхүүдийг хөндөх ёсгүй гэсэн үг.
Эрх мэдэл хуваарилах зарчим:
Эдүгээ үндсэн хуульт ёсыг, хууль бол эцсийэ бөгөөд дээд хүчинтэй, төр засгийн эрх мэдэл ард түмнээс үүдэлтэй, засгийн үйл ажиллагаа хууль, эрхээр хязгаарлагдсан, хууль нь хүний эрхэд үндэслэгдсэн байхаар ойлгодог.[15] Үүнээс үүдэн төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэмээн хуваарилан тэнцвэржүүлж, үйл ажиллагааг нь иргэний үндсэн эрхээр хязгаарладаг. Энэ утгаараа хууль тогтоох байгууллага Үндсэн хуулийн дэг журамд, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага хуульд, шүүх гагцхүү эрх зүйд захирагдах учиртай. Эл үзэл санаа анх 1789 оны Францын хүний ба иргэний эрхийн тунхагт “Хүний эрхийг хамгаалаагүй, төрийн эрх мэдлийг хуваарилаагүй үндсэн хуулийг хэрэг дээрээ үндсэн хууль гэж үзэхгүй” хэмээн баталгаажсан түүхтэй.
Үндсэн хуулийг дээдлэх зарчим
Орчин үеийн үндсэн хуульт ёс – улс төрийн эрх мэдлийг аль болох хуульчлах, эрх зүйн арга хэлбэрт оруулах явдал билээ. Үүнээс үүдэн иргэнийүндсэн эрх, ардчилал, эрхмэдэлхуваарилахзарчим нь үндсэн хуулийн үл өөрчлөгдөх хэсэг байдаг. Үндсэн хуульт тогтолцоонд эдгээр зарчмуудыг чандлан сахиулах үүргийг үндсэн хуулийн шүүх хэрэгжуүлдзг.[16] Иймд үндсэн хуулийн шүүх үндсэн хуульд холбогдох аливаа маргааныг улс төрийн хувьд онцгой ач холбогдолтой байсан ч түүний суурь зарчмуудыг хэмжүүр болгон шийдвэрлэдэг.[17] Үүний эсрэг парламент ардчилсан ёсны зарчмын тухай яриад ч нэмэргүй. Учир нь нэг талаас ардчилсан ёсны зарчим гэдэг бол парламент бусад эрх мэдэлтэй харьцуулахад давуу эрх эдэлнэ гэсэн хэрэг биш, нөгөө талаас төрийн бүх эрх мэдэл Үндсэн хуульд захирагдах бөгөөд олонхийн саналаар ч парламент Үндсэн хуулийг давж гарах эрхгүй байдаг.[18] Ардчилсан легитимт зарчмаар буй болсон парламентын баталсан хэм хэмжээг хүчингүй болгох өргөн эрх хэмжээтэй үндсэн хуулийн шүүхийн хувьд үргэлж шүүмжлэлд өртдөг ч, тэрээр гаргасан шийдвэрийнхээ нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлаар өөрийн нэр хүндийг улам бүр өсгөн нэмэгдүүлж байдаг. Иймд үндсэн хуулийн шүүх гаргасан шийдвэрийнхээ эрх зүйн үндэслэлийг нарийн тодорхой зааж өгөх, тайлбарлах үүрэгтэй.
Үндсэн эрхийг хамгаалах зарчим:
Үндсэн эрхnйг эрх мэдэлтнүүдээс хамгаалах нь үндсэн хуулийн гол зорилго мөн. 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулинд хэдийгээр хүний эрхийг жагсаан тусгасан боловч энэ нь эрх мэдэлтнүүдийг хязгаарлах чадалтай хэм хэмжээ биш, харин тэднээс ихээхэн хамаааралтай, тийм учраас хэрэгжихээсээ хэрэгжихгүй нь их, тунхаг төдий зүйл байсан. Зүйрлэвэл дэлгүүрийн барааны сэтгэл татам жагсаалтыг санагдуулдаг. 1992 онд батлагдсан Үндсэн хууль нь хүний эрхийг үл хэрэгжих цэс төдий ч зүйл биш, харин бодит байдал дээр шууд хэрэгжих хэм хэмжээ болгох үзэл баримтлалаар хийгджээ. Үүнийг дараахь хэдэн зүйлээр нотолж болно. Нэгдүгээрт, хүний эрх, эрх чөлөөний бүлгийг төрийн байгууллын бүлгээс өмнө нь гаргаж, хүний эрх бол төрөлх, салшгүй бөгөөд харин төрийн байгуулал нь түүнийг хүндэтгэж, хамгаалахын тулд ажилладаг гэдгийг хууль зүйн техникийн хувь шийдсэн нь илэрхий.[19]Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийн 16-р зүйлд: “Монгол улсын иргэн дараахь эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдлэнэ” гээд, үүний хэрэгжих баталгаа болгож мөн Үндсэн хуулийн 19.1-р зүйлд: “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна”[20] хэмээн төрд үүрэг оногдуулсан. Гуравдугаарт, амьд явах, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх, нэр төртэй байх зэрэг ямар ч тохиолдолд хязгаарлагдахгүй үндсэн эрхийг Үндсэн хуулийн 19.2-р зүйлд заан хамгаалсан. Дөрөвдүгээрт, Үндсэн хуулийн хамгаалах инстутийг Үндсэн хуулийн тавдугаар бүлэгт хуульчлан, төрийн байгууллагаас үндсэн хуулийг зөрчсөн шийдвэр гаргасан бол түүнд хандаж, ундсэн эрхийн хэм хэмжээг сэргээх замаар үндсэн хуулийг сахиулах боломжийг бий болгосон. Чухамхүү энэ дэвшилттэй алхамууд нь урьдах үндсэн хуулиудаас үзэл баримтлалын хувьд тэс өмнөө гэдгийг илтгэнэ. Гэхдээ үндсэн хууль нь үндсэн эрхийг хамгаалах бүхий л асуудлыг шийдвэрлэж чадсан гэвэл мөн л өрөөсгөл дүгнэлт болно. Хэдийгээр хэрэгжүүлэх шатанд олон байгаа ч мөн хэм хэмжээ, үзэл баримтлалын түвшинд зарим алдаа байгааг тойрох аргагүй. Үүнд: 1/ Хүний салшгүй буюу үл хязгаарлагдах зарим эрх нь энэ хамгаалалтад орж чадаагүй. Хүчий салшгүй эрх гэдэгт хүнийн жам ёсны эрхүүдийг багтаадаг. Үүнд дээр дурдсанаар амьд явах, нэр төр, итгэл үнэмшилтэй байх эрхүүдийг хамруулдаг бөгөөд дайны болон онц байдал зарласнаас үл хамааран шууд хэрэгжиж, үл хязгаарлах эрх зүйн хамгаалалтад байдаг. Үүний зэрэгцээ салшгүй эрхүүдэд мөн эрх зүйт ёсны эрхүүдийг багтаадаг. Энэ нь эрх зөрчигдлөө гэж үзвэл шүүхээр эрхээ сэргээлгэж, хамгаалуулах эрхүүд багтдаг. Тиймээс ардчилсан, эрх зүйт улсууд энэ эрхийг ямар ч тохиолдолд мөн хязгаарлагдахгүй хэмээн хамгаалдаг. Монгол улсын үндсэн хууль энэ эрхийг хамгаалж чадаагүй байна. Онц байдал зарлагдсан гээд шударга шүүхээр шүүлгэх, хууль зүйн туслалцаа авах эрх хязгаарлагдана гэж хэзээ ч байхгүй. Шүүхээр гэм буруу нь тогтоогдоогүй байхад гэмт хэрэг үйлдсэн, гэм буруутай гэж тооцогдохгүй байх эрх мөн хэрхэх болж байна? Тийм нөхцөл байдал бий болсон бол эдгээр нь хязгаарлах эрхүүд гэсэн үг үү? Мэдээж үгүй. Дайны болон онц нөхцөл байдал зарласан тохиолдолд засгийн эрх цэргийн удирлагад шилждэг бөгөөд үүний хамт хамгаалалтгүй эрх зүйт ёсны үндсэн эрхүүд нь бүхэлдээ цэргийн эрх мэдэлтний дур зоргод шилжих боломжтой нь харагдаж байна. Тиймээс энэ нь манай үндсэн хуулийн нэг алдаа эндэгдэл яахын аргагүй мөн. 2/ Үндсэн эрхийн хязгаарлалтын хязгаарлалт тусгагдаагүй. Үндсэн эрхүүд ямар ч хязгаарлалтгүй хэрэгждэг зүйл биш гэдгийг өмнө нь дурдсан билээ. Үндсэн эрхүүд нь нийтлэг үнэт зүйлс болсон үндэсний аюулгүй байдал, бусдын эрх эрх чөлөөгөөр хязгаарлагддаг. Гэхдээ энэхүү хязгаарлах үндэслэлийг өөрийг нь хязгаарлахгүй бол төрийн зүгээс эрх мэдлээрээ дамжуулан үндсэн эрхийн мөн чанарыг үгүйсгэх боломжтой байдаг. Тиймээс үндсэн эрхийн хязгаарлалтын хязгаарлалтыг үндсэн хуулинд суулгаж, эрх мэдэлтний дурд зоргоос үндсэн эрхийг хамгаалах нь үндсэн хуулийн бас нэгэн зорилго мөн. Монгол улсын Үндсэн хуулийн 19.2-д: “онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно”[21] гээд, мөн ямар ч тохиолдолд үл хязгаарлагдах төрөлх эрхүүдийг хуульчилсан байна. Энд гагцхүү хуулиар хязгаарлах тухай заасан нь төрийн байгууллага дур мэдэн үндсэн эрхэд халдахгүй, харин хууль тогтоогч хуулиар зөвшөөрсөн тохиолдолд хязгаарлана гэсэн агуулгатай бөгөөд энэ утгаараа хязгаарлалтын хязгаарлалт хэмээн хэлэх үндэстэй. Гэхдээ тэрхүү хууль нь ямар хүрээнд байхыг нарийвчлан заагаагүй нь эрх зүйн тодорхойгүй байдлыг үлдээж, бодит байдал дээр үндсэн эрхийн агуулга эрх мэдэлтний шийдвэрээр хумигдан, шаардлагагүй хуулиар хязгаарлагдах явдал цөөнгүй гарч байна. Тухайлбал, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хязгаарлах үндэслэл үндсэн хуульд тусгагдаагүйгээс болжхэвлэл мэдээллийн байгууллагад хуулиар дамжуулан шаардлагагүй үүрэгжүүлсэн олон зохицуулалт байгааг энэ чиглэлийн судалгаа явуулсан байгууллагуудын тайлангаас [22]харжболно. Энэ ньүндсэн эрхийн хязгаарлалтын хязгаарлалтыг хоосон орхих нь үндсэн эрхэд ямар аюултайг харуулсан жишээ мөн. 3/ Үндсэн хуулийн цэц үндсэн эрх зөрчсөн маргааныг шийдвэрлэдэггүй. Үндсэн хуулийн 64.1-р зүйлд үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа бол Үндсэн хуулийн цэц мөн хэмээн заасан. Үүний хамгийн гол үзэл баримтлал бол үндсэн эрх, ардчилал, эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг хамгаалж, үндсэн хуулийн биелэлтийг чандлан сахиулна гэсэн үү. Бүр тодорхой болговол Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Шүүхээс энэ зарчмуудыг зөрчсөн аливаа үйлдэл ийвэл Үндсэн хуулийн цэц түүийг таслан зогсоох замаар дээрхи нэт зүйлсийг эрх мэдэлтний зүгээс ирэх дайралтаас хамгаалах ухай заалт юм. Гэтэл Үндсэн хуулийн 66-р зүйлд үндсэн хуулийн яналтын объектэд иргэний үндсэн эрх зөрчигдсөн маргааныг вч хэлэлцэхгүй байхаар зохицуулсан [23] нь харуусмаар зүйл юлжээ. Харин амьдрал дээр төрийн байгууллагаас үндсэн эрх өрчсөн явдал түгээмэл тохиолдсоор л байна. Үүнд ганц жишээ атахад Завханы Эрдэнэ-Очирын хэмээн алдаршсан эрүүгийн эрэг юм. Шүүхээс олон жилийн хугацаанд маргааныг эцэслэн зийдвэрлэхгүй чирэгдүүлэн, энэ хугацаанд дан цагдан хориж, амгийн аймшигтай нь 7 удаа цаазаар авах л сонсосны эцэст эм буруугүй хэмээн шийдвэрлэжээ. Хүний нэр төр бол эрх мэдэлтний буруутай үйл ажиллагааны золиос биш. Хэрэв үндсэн рхийн маргаан үүсгэх боломжтой байсан бол “шударга шүүхээр зүүлгэх эрх’’-ээ хамгаалах байсан биз ээ.
Үндсэн эрхийг шүүхээр хамгаалах нь үндсэн эрхийг хамгаалах амгийн чухал хөшүүрэг бөгөөд хуульчлахаас өөр аргагүй юм. эхдээ үндсэн эрхийг цэцээр хамгаалдаг болсон тохиолдолд рээдүйд үүсэх нэг томоохон бэрхшээл нь үндсэн эрхэд социал рхүүдийг оруулсан явдал болно. Социал бодлого нь төрийн айлшгүй хэрэгжүүлэх ёстой бодлого мөн. Гэхдээ энэ нь үндсэн рх гэж үзэхэд хэцүү бөгөөд Үндсэн хуулийн цэцээр хамгаалагдах оломжгүй. Тухайлбал, үндсэн хуулийн 16.5-р зүйлд: “…хуульд аасан бусад тохиолдолд эд мөнгөний тусламж авах эрхтэй’’ эсэн заалт бий. Үүгээр дамжуулан иргэд надад ийм бэрхшээл айгаа учир тусламж өг, Улсын их хурал, Засгийн газар миний нэ үндсэн эрхийг зөрчиж байна хэмээн Үндсэн хуулийн цэцэд 1аргаан үүсгэвэл энэ нь хамгаалагдах боломжгүй юм. Учир нь нийгмийн халамж, үйлчилгээ нь тухайн улсынхаа эдийн асгийн нөөц боломж, чадвараас ихээхэн шалтгаалж байдаг чир энэ бодит байдал дээр хэрэгжихгүй болж таарна. Тиймээс оциал эрхүүдийг үндсэн эрхэд байх эсэх талаар эргэн харах заардлагатай болжээ.
Эрх мэдэл хуваарилах зарчим:
Эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг улс төрийн хүрээнд болон шүүхийн хараат бус, бие даасан байдал гэсэн хоёр зүйлээр авч үзэж болно. Улс төрийн хүрээ нь хууль тогтоогч ба засгийн газар, ерөнхийлөгчийн институтүүдийн харилцааг авч үздэг бол шүүхийн хараат бус, бие даасан байдал нь шүүх улс төрөөс хэр ангид байж, бусад баталгаагаар хангагдсан байна гэдэгт анхаарлаа хандуулдаг. Монгол улсын Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлэгт трийн байгууллыг заан, улс төрийн харилцааны үндсийг тодорхойлжээ. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн 20-р зүйлд: “…хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хурал хадгална”[24], Үндсэн хуулийн 38.1 зүйлд: “Монгол улсын Засгийн газар нь гүйцэтгэх дээд байгууллага мөн”[25] Үндсэн хуулийн 47.1-р зүйлд: “Монгол улсанд шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ[26]” хэмээн эрх мэдлийг хуваарилж, 30.1 зүйлд: “Монгол улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн[27]” хэмээн тус бүрийн чиг үүргийг тодорхой заажээ. Эндээс Улсын Их Хурал хууль тогтоож, Засгийн газар хуулийн биелэлтийг хангаж, шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлэх бөгөөд харин Ерөнхийлөгч төрийн тэргүүн байж, ардчилал, эрх зүйт ёсны улс төрийн баталгаа байх тухай үзэл баримтлал харагдахаар байна. Эрх мэдэл хуваарилах үзэл баримтлалаар хийгдсэний хувьд энэхүү үндсэн хууль нь өмнөх үндсэн хуулиудаас эрс ялгаатай бөгөөд өрнийн соёлын дээж болсон ардчилал, эрх зүйт ёсыг Монголд дуудсан. Шүүхийн хараат бус, бие даасан байдлыг Үндсэн хуулийн 47-р зүйлд “Монгол улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ. Ямар ч нөхцөлд хуулиас гадуур шүүх байгуулах, шүүх эрх мэдлийг өөр байгууллага эрхлэх хэрэгжүүлэхийг хориглоно”, 49-р зүйлд “Шүүгч хараат бус байж гагцхүү хуульд захирагдана. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын
их хурлын ба Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон нийтийн бусад байгууллага, албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн эх үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй” эн эрх зүйт ёсны зарчмуудыг сайтар тусгаж чаджээ. Харин йн байгууллын бүлэгт байгаа дараахь заалтууд нь төрийн лцоонд дахь эрх мэдэл хуваарилах зарчимтай төдийлөн эохгүй байна.
Үндсэн хуулийн 20 зүйлд “Монгол улсын их хурал төрийн эрх х дээд байгууллага мөн”[28], 22.2-д “Улсын их хурал бүрэн эрх хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүйн үзсэнээр буюу эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч , их хурлын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө шийдвэр гаргаж болно”[29], 25.1.6-д “Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, хуульд зааснаар Улсын их хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын бүрэлдэхүүнийг пох, өөрчлөх, огцруулах”[30] хэмээн тус тус заасан нь Улсын хурлыг бусад эрх мэдлээс давуу болохыг илтгэж байна. ардчилсан улс орнуудын туршлагыг харахад парламентыг *н эрх барих дээд байгууллага хэмээн бусад эрх мэдлээс йлгөдөггүй, харин хууль тогтоож, хяналт тавина гэсэн үргийг л хуульчилдаг.[31] Мөн парламентын засагтай гэсэн толтой улсуудад парламент өөрийн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж үзсэн тохиолдолд Ерөнхийлөгчөөс шууд тараах хууль зүйн механизм байдгийн зэрэгцээ парламент нь иргэний төлөөллийн байгууллага гэдэг утгаараа хэзээ ч төрийн албан тушаалтныг томилдоггүй, харин сонгодог жишиг үйлчилдэг ажээ.
- 27.2-д “Улсын их хурлын ээлжит чуулган хагас жил тутам нэг удаа тавиас доошгүй ажлын өдөр чуулна”[32] гэжээ. 2000 оноос өмнө ажлын 75 өдөр чуулдаг байсныг нэмэлт өөрчлөлтөөр ийнхүү бага болгосон юм. Энэ нь парламентын байнгын шинж чанар буюу тасралтгүй ажиллан улс орны өмнө тулгарсан асуудлаар цаг алдалгүй шийдвэр гаргаж, Засгийн газрын үйл ажиллагаанд цаг алдалгүй хяналт тавих боломжийг хязгаарласан бөгөөд энэ утгаараа төлөөлөх чадвараа алдсан гэж хэлж болно. Үүнийг үндсэн хуулийг судлаачид бүрнээ хүлээн зөвшөөрдөг.[33]
- Үндсэн хуулийн 25.1-д: “Улсын их хурал төрийн дотоод, гадаад бодлогын аль асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараахь асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэнэ”[34], 25.1.2-д “Төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох”[35], 25.1.7-д “төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлох…”[36], 29.1-д “Улсын их хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнээс бусад, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй”[37] гэсэн зүйлүүд нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоёрыг холилдоход хүргэжээ. Ардчилсан улс орнуудад улсын нэгдсэн бодлогыг гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага боловсруулж, харин парламент түүнийг нь баталдаг. Учир нь гүйцэтгэх эрх мэдэл нь доороо мэргэжлийн байгууллагын тогтолцоотой бөгөөд хэрэгжуүлэх явцад үүсэж болох бэрхшээлийг сайтар тооцожчадах билээ. Харин парламент нь доороо ямар ч хөлгүйн зэрэгцээ энэ чиглэлийн мэдлэггүй хүмүүсээс ч бүрдэх боломжтой байдаг. Тиймээс Засгийн газраас өргөн барисан хөтөлбөрийг баталж, өөрийнхөө боловсруулсан бодлогоо Засгийн газар хэрэгжүүлж чадахгүй байна гэж үзвэл итгэл хүлээлгэх, эсэх асуудлыг шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй. Үүний зэрэгцээ ардчилсан улс орнуудад парламентын гишүүн засгийн газрын гишүүн байж болдог ч энэ нь парламентын үндсэн чиг үүрэгт аюул учруулахгүй байхаар зохицуулагддаг. Тодруулбал, хууль тогтоох болон хяналт тавих чиг үүрэг алдагдахгүй байх нь ардчиллын амин чухал асуудал. Гэтэл манайх шиг 76 гишүүнтэй, олонхи ирсэн тохиолдолд хурлыг хүчинтэйд тооцож, хуралд оролцсон гишүүдийн ердийн олонхиор буюу 20 дээш гишүүний саналаар хууль батлах зохицуулалттай улсад энэ нь оновчтой зохицуулт биш гэдэг нь илэрхий. Засгийн газар улсын их хуралд суудалтай гишүүдээрээ дамжуулан хууль тогтоох эрх мэдэлд нөлөөлөх боломж нээгдэж, Улсын их хурлаас Засгийн газарт хяналт тавих боломжгүй болжээ. Энэ бол хэвтээ хариуцлагын тогтолцоо алдагдсаны тодорхой жишээ мөн.
Үндсэн хуулийг дээдлэх зарчим:
Үндсэн хууль бол УИХ-д зориулсан хууль буюу хууль бүтээх үндсэн дүрэм гэж хэлж болно. Тийм ч учраас үндсэн хуулийг төрийг хязгаарлах чадвартай хэм хэмжээний бүрдэл гэж үздэг. Монгол улсын Үндсэн хуулийн 1.2-р зүйлд “Хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” хэмээн заасан. Энэ нь Улсын их хурал Үндсэн хуулийн дэг журамд, Засгийн газар, түүнийг дорх байгууллагууд Улсын их хурлаас гаргасан хууль тогтоомжид, Шүүх Үндсэн хууль, хуульд захирагдана гэсэн санаа юм. Энд зөвхөн Үндсэн хууль дээдлэгдэх зарчмыг хөндөх бөгөөд Улсын Их Хурал, Үндсэн хуулийн цэцийн хооронд үүссэн маргааныг хөндөх болно.
1999оны 12 дугаар сарын 24-ны Улсын их хурлаас Үндсэн хуулийн зарим заалт нь төрийн үйл ажиллагаа явуулахад бэрхшээл үүсгэж байна гэсэн нэрийдлээр нэмэлт өөрчлөлт оруулсан бөгөөд Үндсэн хуулийн цэц 2000 оны 2 дугаар тогтоолоор хүчингүй болгосон. Үндсэн хуулийн цэц өөрийн дүгнэлтдээ “Монгол Улсын Их Хурлаас 1999 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдөр баталсан “Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт” нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 1.2-т заасан “…хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн”… гэсэн заалтыг зөрчсөн байна [38] хэмээн тодорхой дурджээ. Гэсэн хэдий ч 2000 оны 12 дугаар сарын 14-ны өдөр буюу нэмэлт өөрчлөлт хийх гэж оролдсон жилийнхээ ой дээр Үндсэн хуулинд халдаж, 22.2, 24.1, 27.2,27.6[39],29.1,33.2,39.2 зэрэг заалтуудад 7 нэмэлт өөрчлөлтийг оруулж чадсан. Ингэхдээ эхний хэлэлцүүлгийг үдийн хоолны өмнө, хоёрдахь хэлэлцүүлгийг үдийн хоолны дараа хийсэн байна. Үндсэн хуулийн 69.2-т үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа хоёр хэлэлцүүлэгтэй байхаар заасан нь зөвхөн Үндсэн хуулийн дархлаа төдий зүйл биш бөгөөд мөн хэлэлцүүлгүүдийн хооронд иргэд өөрчлөлтийн талаархи саналаа хууль тогтоогчид уламжлах боломжийг хангасан зохицуулалт мөн. Нөгөө талаар, Үндсэн хуульд оруулсан зарим нэмэлт өөрчлөлт нь үндсэн хуулийн тулгуур зарчим болсон эрх мэдэл хуваарилалтыг эвдэхэд хүргэсэн гэж иргэд үндсэн хуулийн цэцэд хандсан боловч Улсын их хурлаас Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбартаа: “Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт Үндсэн хуультай нийцэж байгаа эсэхийг магадлан шалгах, дүгнэлт гаргах ямар ч
эрх Үндсэн хуулийн Цэцэд байхгүй”[40] гэсэн. Үүнийг цэвэр хэм хэмжээний түвшинд харвал үндэслэлтэй юм шиг боловч Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийг албан ёсоор тайлбарлах үүрэгтэй хувьдаа дээрх хэм хэмжээг тайлбарлан, эрх мэдэл хуваарилах зарчимд халдсан [41]үйлдлийг таслан зогсоох боломжтой байсан. Ардчилсан, эрх зүйт улсад үндсэн хуулийн шүүхийн үүрэг нь зөвхөн үндсэн хуульд бусад хууль нийцэж байгаа эсэхийг хянах төдийгүй Үндсэн хуульд оруулж байгаа нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуульт ёсны цөмд халдаж байгаа эсэхийг хянах үүрэгтэй байдаг. Нөгөө талаар, үүнд хэдэн шалтгаан дурдаж болно. Нэгдүгээрт, улс төрийн хүрээнд хууль дээдлэх соёл төлөвшөөгүй, эрх мэдэлтнүүд өөрсдийнхеө үзэмжээр ямар ч хуулийг өөрчилж, өөрсдөдөө ашигтай тайлбарлаж болно гэсэн хандлага хүчтэй байна. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийн шүүхээс үндсэн хуультай холбоотой гарсан маргааныг шийдвэрлэхдээ үндэслэлээ төдийлөн сайн тайлбарлаж чадахгүй байгаа нь өөрийнхөө шийдвэрийг улс төрийн зүгээс үл тоомсорлоход хүргэж байна. Тухайлбал, дээрх маргаанд шийдвэрлэсэн үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрт үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн байна гэсэн дүгнэлт байгаа болохоос биш, хэрхэн зөрчсөн, үндсэн хуулийн тэдгээр заалтыг яаж ойлгох талаар ямар ч үг үсэг байхгүй нь шийдвэрийн үнэ цэнийг унагаж байна[42]. Гуравдугаарт, Үндсэн хуулийн бүрхэг зарим зүйлүүд нь дээрхи маргаан үүсэх үндэслэл болсныг өмнө нь дурдсан билээ.
Дүгнэлт
Илтгэлийнхээ зорилготой уялдуулан эцэст нь дүгнэхэд: Монгол улсын Үндсэн хууль нь Монгол улсад анх удаа хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, эрх зүйт ёс зэрэг үнэт зүйлсийг нэвтрүүлжээ. Гэхдээ дээр дурдсан зарим үзэл баримтлал, хэм хэмжээний алдаанаас болж эрх зүйт ёс төдийлөн хөгжиж чадахгүй байна. Энэ үндсэн дээр Бид мэргэжлийн гэхээсээ улс төрийн эрх зүйд хамаарах хандлагатай байна. Иймд:
- Үндсэн эрхийг хамгаалах эрх зүйн механизмыг бий болгох;
- Эрх мэдлийн төвлөрлийг сааруулах төрийн байгууллын хүрээнд эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг хангах;
- Үндсэн хууль дээдлэх зарчмыг хангах ёстой бөгөөд ингэж чадвал бид эрх зүйт ёсыг зөвхөн цаасан дээр биш, харин бодит байдалд бий болгоход томоохон алхам хийх болно.
[1] 1Швейцарийн эрдэмтэн Созер-Холл ангиллынхаа гол шалгуурыг арьсны шинжид тулгуурлан Индо-Европын, Семитын, Монголын болон Соёл иргэншээгүй ард түмний эрх зүйн бүл гэсэн бол Францын эрдэмтэн А.Эсмен эрх зүйн тогтолцоонуудыг түүхэн бүрэлдэлт, ерөнхий бүтцийг нь шалгуур болгон Латины (Франц, Бельги, Итали, Испани, Португали, Румын), Латин Америкийн, Германы (Герман, Скандинавын орнууд, Австри, Унгар), Англо-Саксоны (Англи, Америк), бусад (Славян, Мусульман) хэмээн ангилсан. Судлаач Ж.Вигмор түүхэнд оршиж байсан болон эдүгээ оршиж байгаа 16 ундсэн эрх зүйн тогтолцоог: Египет, Месопотам, Иуд, Хятад, Энэтхэг.Грек, Ром, Япон, Мусульман, Кельт, Славян, Герман, Мор, Сүм, Английн хэмээн ангилсан байна. Эдгээр нь харьцуулсан эрх зүй судлал дахь анхны оролдлогууд бөгөөд харин орчин үеийн харьцуулсан эрх зуйн үндсийг тавьсан Францын хуульч Рене Давид 1) Иргэнлэг эрх зүйн бүл 2) Нийтлэг эрх зүйн бүл 3) Социалист эрх зүйн бүл, 4) Уламжлалт эрх зүйн бүл хэмээн ангилсан нь өдгөө нэлээд түүмэл хэрэглэгдэх болжээ. Үүний хажуугаар монголын судлаач, эрдэмтэд өөрсдийн ангиллыг дэвшүүлэн тавьсан байдаг. Тухайлбал, профессор Б.Чимид “Эх азар буюу Ром-Германы, Нийтээр хэвшуүлсэн түгээмэл буюу Англо-Саксоны, хэт үзэлт сурталжсан буюу Социалист, Шашин-хүй элэгний” гэсэн үндсэн дөрвөн бүлд авч үзэж болох тухай тэмдэглэсэн бол академич С.Нарангэрэл ‘‘Англо-Саксоны, Ром-Германы, Мусульманы” гэсэн үндсэн хээсэг болгон ангилжээ. Харин академич Ж.Амарсанаа “Эх газрын, Нийтлэг эрх зуйн, Лалын эрх зүйн, Уламжлалт” гэсэн байдлаар төрөлжүүлж болох тухай дурджээ.
[2] Peter de Cruz, comparative law in chamging word, Cavendish publishing limited, 19958 p,31
[3] Ugo Mattei, Three Patterns of law;Taxonomy and chamge in the worlds Legal systems ,445Am.J Vomp.L.5, s12
[4] I bid.., pp 22-25
[5] I bid …, p.25,citing Rudolph B. Schlesinger et al.., 1988, p.545 .
[6] I bid.., p.27.
[7] I bid .., 28.
[8] I bid .., 36
[9] Ф.А.Хаек, 2004, х. 73.
[10] Preamble, Universal Declaration of Human Rights, 1948.
[11] “Үүнд эрх зүйн эх сурвалжууд бие биенээ шатлан захирах, өрөнхий хийсвэр байх, нийтэд мэдэгдсэн байх, тодорхой байх, буцаан хэрэглэхгүй байх, өөрчлөмтгий бас тогтвортой байх, ухаалаг байх, боломжгүй зүйлийг шаардахгүй байх, зөрчилгүй байх, үндсэн эрх зүйн тогтолцоондоо нийцсэн байх зэрэг зарчмуудыг авч үздэг.
[12] Nullum crimen sine lege буюу хуульд заагаагүй бол гэмт хэрэг биш гэдэг зарчим нь эрх зүйт ёсны идеал мөн боловч эх газрын эрх зүйд хамааралтай.
[13] Мөн тэнд
[14] D.Neil MacCormick, Rechtsstaat and rule od law 8Edited by Josef Thesing, Konrad Adenaur stiftung, 1997, p.72
[15] The new Encyclopedia. Vol.25. p.979 .
[16] 1. Үндсэн хуулийн шүүхийн хяналтын тухай номлол, түүнийг баталгаажуулсан “үндсэн хуулийг дээдлэх зарчим” дэлхий дахинаа анх удаа АНУ-ын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч Ж.Маршал 1803 онд “Мэрбюрийн эсрэг Медисоны хэрэг”-ийг шийдвэрлэснээр бодит биелэлээ олсон гэж үздэг. АНУ-ын Дээд шүүхээс хэрэгжүүлж ирсэн judical review буюу шүүгч хэм хэмжээний хяналтыг хэрэгжүүлэх практик Европт анх XX зуунд нэвтэрсэн юм. Тухайлбал, 1920 онд Австрид, түүнээс хойш 1949 онд ХБНГУ-д үндсэн хуулийн шүүх байгуулагдаж, 1951 оноос ажиллаж эхэлсэн бол Францад 1956 оноос үндсэн хуулийн шүүх гэж үзэж болох өвөрмөц онцлог бүхий зөвлөлийг байгуулж ажиллуулсан байдаг. Иймд Үндсэн хуулийн түүхэнд улс орнуудын үндсэн хуулийн шүүхүүд нь хэлбэрийн хувьд ч тэр, институтын хувьд ч тэр ХХ зууны хоёрдугаар хагаст буюу нилээд хожуу төлөвшин хөгжжээ
[17] Хууль дээдлэх зарчим гүйцэтгэх болон шүүх эрх мэдлийн байгууллагад хамаардаг бол үндсэн хуулийг дээдлэх зарчим гагцхүү хууль тогтоогчид хамаардаг.
[18] Рудольф Меллингхофф. Үндсэн хуулийн шүүх улс төр, ердийн шүүхийн тогтолцооны зөрчилдөөний талбарт. (Монголын төр, эрх зүй этгүүл) Уб., 2004. 25 дахь тал.
[19] Монгол улсын Үндсэн хууль. Хоёр, гуравдугаар бүлэг. 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулинд хүний эрхийн бүлэг нь төрийн байгууллын бүлгийн ард байрладагбайсан. Энэ нь хүний эрхийгтөр тогтоодог гэсэн философитой холбоотой.
[20] Монгол улсын Үндсэн хууль. 19 дүгээр зүйл.
[21] Монгол улсын Үндсэн хууль. 19 дүгээр зүйл
[22] Эрх зүйт ёс Монгол улсад. Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулагдсан Залуу судлаачдын анхдугаар форумын илтгэлийн тайлан. УБ„ 2005
[23] Монгол улсын Үндсэн хууль. 66 дугаар зүйл.
[24] Монгол улсын Үндсэн хууль. 20 дугаар зүйл.
[25] Монгол улсын Үндсэн хууль. 38 дугаар зүйл.
[26] Монгол улсын Үндсэн хууль. 47 дугаар зүйл.
[27] Монгол улсын Үндсэн хууль. 30 дугаар зүйл.
[28] Монгол улсын Үндсэн хууль. 20 дугаар зүйл.
[29] Монгол улсын Үндсэн хууль. 22 дугаар зүйл.
[30] Монгол улсын Үндсэн хууль. 25 дугаар зүйл.
[31] Хуулиар эрх нь олгогдоогүй боловч Улсын Их Хурлаас Үндсэн хуулинд
албан ёсны тайлбар хийж (1993 оны 4 дүгээр сарын 5-ны өдрийн 27 р тогтоолоор МУҮХ-ийн 30 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, 2000 оны 1ар сарын 26-ны өдрийн 10 дугаар тогтоолоор МУҮХ-ийн 66 дугаар йн 4 дэх хэсгийг тайлбарласан), Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн халдсан нь үүнтэй холбоотой ч байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үндсэн йн албан ёсны тайлбарыг үндсэн хуулийн шүүх хийдэг нь үндсэн йг дээдэлдэг улс орнуудад тогтсон жишиг юм.
[32] Монгол улсын Үндсэн хууль. 27 дугаар зүйл
[33] Б.Чимид. Өнөөгийн улс төр хуульчийн нүдээр. УБ., 2006 номноос дэлгэрүүлэн харж болно.
[34] Монгол улсын Үндсэн хууль. 25 дугаар зүйл
[35] Монгол улсын Үндсэн хууль. 25 дугаар зүйл.
[36] Монгол улсын Үндсэн хууль. 25 дугаар зүйл
[37] Монгол улсын Үндсэн хууль. 29 дүгээр зүйл.
[38] http;//www.conscourt.gov.mn/shiidwer.aspx
[39] Үндсэн хуулийн 27.6 зүйлд “…саналаа нууцаар гаргаж шийдвэрлэнэ” гэснийг нэмэлт өөрчлөлтөөр илээр гаргаж шийдвэрлэх болсон юм. Хэдийгээр үндсэн хуулийн цэцэд маргаан үүсгэсэн иргэдийн саналаар энэ нь буруу гэж байсан боловч судлаач бидний зүгээс үндсэн хуульд орсон нэмэлтүүдээс цорын ганц зөв нь юм. Учир нь иргэд саналаа нууцаар гаргаж, төлөөлөгчид саналаа илээр гаргах нь ардчиллын сууурь зарчим бөгөөд энэ ил тод саналаар дамжуулан сонгогчид өөрсдийн сонгосон төлөөлөгчидтэй улстөрийн хариуцлага тооцох боломжтой.
[40]http;/www. Conscourt.gov.mn/shiidwer.aspx.
[41] Энэ таlаар эрх мэдэл хуваарилалт хэсэгт тодорхой тайлбарласан
[42] Үндсэн хуулийн цэцийн зарим гишүүд үндсэн хуулийг тайлбарлах эрхийг үндсэн хуульд тусгаагүй хэмээн тайлбарладаг. Үндсэн хуулийг албан ёсоор тайлбарлах тал дээр ардчилсан улс орнууд тогтсон учир энэ талаар маргаан дэгдээх нь утгагүй. Үндсэн хуулийг цандлан сахиулах баталгаа гэсэн заалт нь түүний бүрэн эрхийг илтгэнэ. Нөгөө талаас хуульчлаагүй, хуульчлах хэрэгтэй гэхийн оронд өөрийнхөө шийдвэрт үндсэн хуулийг тайлбарлах замаар энэхүү бүрэн эрхээ сэргээж, улс төрийн соёлыг өөрсдөө төлөвшүүлэх ёстой. Энд 1803 онд АНУ-д анх гарсан Маrbury Madison -ны хэргийг дурдах нь зүйтэй. Үндсэн хуулиар энэ үндсэн хуулийн хяналтыг хэн хангах ёстой талаар заалт байхгүй байхад АНУ-ын Дээд шүүх шийдвэрээрээ энэ соёлыг өөрсдөө бий болгосон.
