Н. Болд
/Удирдлагын Академийн багш/
Шинэ толь №63, 2008
ХӨГЖИЖ БУЙ ОРНУУДЫН ЗАХИРГААНЫ ШИНЭТГЭЛИЙН АСУУДЛУУД
Түлхүүр үг:
Монгол улс хөгжиж буй болон шилжилт хийж байгаа орон (Batsuch, 2000, s.38) бөгөөд 1990-ээд оноос эхэлсэн шинэтгэл нь өмнөх улсын салбарыг үндсээр нь өөрчлөхөд чиглэж, дэлхийн бусад улс орнуудын шинэтгэлийн чиг хандлага, ялангуяа, хөгжиж буй орнуудын шинэтгэлийн туршлагыг судлах хэрэгцээ шаардлага бий болсон. Хөгжингүй улс орнуудын улсын салбарт хийгдэж буй шинэтгэлүүд нь тодорхой амжилтанд хүрч байгаа ч үүнийг хөгжиж буй улс орнуудад хэрэгжүүлэх боломжтой юу гэсэн асуудал нь захиргааны онолчид, судлаачдын анхаарлын төвд байсаар байна (Klages, Helmut 1998, s.17). Хөгжингүй орнуудад нутагшиж, хөгжсөн шинэтгэлийн арга хэлбэрүүд нь шууд өөр бусад орнуудад амжилттай хэрэгжих нь бараг боломжгүй юм. Жишээлбэл: хөгжиж буй улс орнуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжил, зах зээл, захиргааны ба улс төрийн систем ардчилалын түвшин зэрэг нь хөгжингүй улс орнуудынхаас эрс ялгаатай байдаг учраас шинэтгэлийг хэрэгжүүлэх загвар нь ижил байхгүй нь ойлгомжтой юм. Захиргааг бэхжүүлэх талаар олон эрдэмтэд янз бүрийн онол, арга хэрэгсэлийг боловсруулан гаргасныг бид мэддэг боловч олон зүйлийг, ялангуяа хүчтэй чадварлаг төрийн институцийг хөгжиж буй орнуудад хэрхэн шилжүүлэхийг хараахан мэддэггүй билээ. (Фукуяама, 2004, х.v)
Хөгжиж буй улс орнуудын төрийн уламжлалт загвар, тусгаар тогтнох үйл явц, эдийн засгийн өсөлт, ядуурал, гэмт хэрэг, байгал орчны доройтол зэрэг нь бүгд түгээмэл шинжтэй асуудлууд юм. Хөгжиж буй буурай, ядуу орнуудад ч Германы социологич М. Веберийн бюрократ зарчмын дагуу төрийн алба нь нэр хүнд бүхий харьцангуй цалин хөлс өндөртэй, тогтвортой түвшинд байдаг. Ихэнх хөгжиж буй орнууд нэгэнтээ европын орнуудын нэгдмэл захиргаа дор колони байсан эсхүл социалист лагерьт төвлөрч байснаас захиргаа нь колонийн шинж чанартай байжээ. Жишээлбэл: социалист системийн улс орнуудад бюрократ хандлага, эдийн засагт төрийн хүчтэй оролцоог хоёуланг хүлээн зөвшөөрдөг нь социализм ба Марксизмийн үзэл сурталтай шууд холбоотой байдаг. Дэлхийн банкны үзэж байгаагаар (Wolrd Bank, 1997, р.2):
Хөгжиж буй орнууд дахь шинэтгэлийн гарц, үр дүн нь харилцан адилгүй байдаг. Засгийн газрууд янз бүрийн ярвигтай хөтөлберүүдийг хэрэгжүүлсэн ч хувийн салбарын хөрөнгө оруулагчдыг төрийн бодлогын тогтворгүй байдал, удирдагчдын шударга бус байдал зэрэг нь үл итгэх байдалд оруулдаг. Энэ улсуудад эрх мэдэлтнүүд дур зоргоороо ноёрхож, авлига газар аван ялзарч, хөгжил нь зогсонги байдалд орж ядуурал, гэмт хэрэг нэмэгдсээр л байдаг гэжээ.
Төрд нийгэм, эдийн засгийн бүхий л үйл ажиллагаанд оролцож амжилттай гүйцэтгэх чадвар хомс бөгөөд үүргээ сайн гүйцэтгэхийн тулд илүү их үүрэг, олон шат дамжлага бүхий эрх мэдэл, нүсэр том төсвийг бий болгодог учир зарим талаараа хөгжингүй орнуудаас ч илүү нүсэр төрийг бий болгосон байдаг (Паркинсон, 2002). Төр нь хамгийн чухал нийгмийн шинжтэй үүрэг, эдийн засгийн нарийн ширийн зүйлсийг хянах ер нь л өөрийн энгийн үүргүүдээсээ холдсон юм. Үүнийг өөрчлөх хэрэгцээ зайлшгүй байсан. Хүйтэн дайн дууссаны дараагаар дэлхий даяараа дарангуйллын социалист үзэл санааг таягдан хаяж Хойд Солонгос, Куба гэх мэтийн улсуудыг эс тооцвол хөгжиж буй орнуудын ихэнх нь чөлөөт зах зээл болон дэлхийн худалдааны системд оролцох оролцооны зарчмуудыг хүлээн авчээ. Мөн олон улс орнууд өмнө нь нийтлэг байсан нэг намын системийг ардчилсан сонгуулиар сольсон байна. Олон улсын түншлэгч байгууллагууд болох Дэлхийн Банк, Олон Улсын Валютын Сан, Азийн Хөгжлийн Банк, НҮБХХ, Интер-Америкийн Хөгжлийн Банк зэрэг байгууллагуудын шууд дэмжлэгтэйгээр хөгжиж буй олон улс орнууд төрийн оролцоог багасгах, төвлөрлийг сааруулах, зах зээлийн чөлөөт зарчмуудыг хүлээн авч байна. Харин хөгжиж буй улс орнуудын төрийн салбарт захиргааны менежментийн зарчмуудыг хүлээн авах эсэхийг дэмжсэн болон эсэргүуцсэн маргаан өрнөсөөр л байна. М.Холмс, Д. Шанд нар хөгжижбуй улс орнуудад захиргааны шинэтгэл нь “бүх улс орнуудад үндсэн зарчмууд нь ижил төстэй байдаг” (Holmes and Shand, 1995, р. 577) хэмээн нотолж байхад М.Миноуг, “зах зээлийн хяналт болон дотоод зах зээл гэх мэт нарийн ээдрээтэй шинэтгэлүүд нь хөгжингүй эдийн засгаас өөр газар байх боломжгүй’’ хэмээн үзэж байгаа юм. (Minogue, 1998, р. 34).
Юутай ч менежериализмын зарчмууд нь хөгжиж буй улс орнуудад барууны улс орнуудад байдаг шигээ зохимжтой эсэх нь тодорхойгүй байгаа юм. Менежериализмын хандлагыг хэрэгжүүлэхэд хөгжиж буй орнууд ихээхэн бэрхшээлтэй тулгар байгаа ч уламжлалт бюрократ загвар нь эдгээр улс орнуудыг амжилтад хүргэж чадаагүй юм.
Хөгжиж буй улс орнууд дахь уламжлалт загвар
Веберийн бюрократизм, Тейлорийн шинжлэх ухааны менежмент нь хөгжингүй, буурай хөгжилтэй орнуудад ижил төстэй шинжтэй бөгөөд колонийн болон социалист үзэл суртлын үед хэлбэржин төлөвшсөн байдаг. Веберийн үзэл баримтлалын зарим элементүүд нь Дорноос гараптай ба ялангуяа Хятадаас гаралтайг нотолж болох (Долгоржав, 2002а) бөгөөд жишээлбэл, зарим өнөөг хүртэл үргэлжилж буй Күнзийн үеэс ч өмнө эхлэлтэй урт удаан жилийн өөрийн гэсэн бюрократ түүхтэй байсан (Aufrecht and Li, 1995, рр. 175-82). Өмнө нь колони байсан улс орнуудын эрх баригчид гол төлөв колони байх үед бэлтгэгдсэн нь уламжлалт загвар хаа сайгүй түгээмэл байж түүнийг тусгаар тогтносны дараа үед ч хэрэглэж байсан нь тодорхой байдаг. Франц болон Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант улс 1950-1960 онуудад хатуу хяналтын тогтолцоог чухалчлан үздэг байлаа. Хөгжиж буй улс орнуудын хувьд барууны улс орнуудад нилээд амжилттай байсан тухайн үеийн захиргааны системийг хуулбарлан авснаар тэдний эдийн засаг, нийгмийн амжилтыг давтаж болно хэмээн найдсан ч байж магадгүй юм.
Засгийн газрын үүрэг
Хөгжиж буй улс орнууд 1950-1960 онуудад тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн, 1990-ээд онуудад социалист системийн задрал эхэлснээр засгийн газар нь нийгэм эдийн засагт хамгийн том үүрэг гүйцэтгэх болсон.
Франц болон Их Британи улсуудад дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа байсан төрийн оролцоо давамгайлсан эдийн засгийн хөгжлийн загвар нь эдгээр улсуудын олон колони орнуудын хувьд хамгийн зүй зохистой хөгжлийн гарц хэмээн харагдаж байлаа (Pitschas, Rainer, 2004, s.10). Кейнс тухайн үед барууны орнуудад идэвхитэй, хүчирхэг төр нь засаглалын хамгийн сайн хэрэгсэл үзэж (байсан ба үүнийг Дэлхийн Банк нотлохдоо (World Bank, 1997, р.23):
Төрийн оролцооны тухай шинэ үзэл номлол нь өнөө үеийн хөгжлийн стратегид өөрийн тусгалаа олж, зах зээл нь элдэв хүндрэл бэрхшээлүүдийг даван туулсан ч тэдгээрийг засахад төрийн давамгайлсан зарчмыг бие даан хөгжиж буй улс орнууд хүлээн авчээ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг нь баялгийг хуваарилахад хөндлөнгөөс оролцдог ба нялх эдийн засаг дахь терийн хүчтэй байдал энэхүү стратегийн бүрдүүлэгч хэсэг юм. Эдийн засгийн национализм нь төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг хөгжүүлснээр тухайн орны хувийн хэөшилд дэм үзүүлдэг хэмээн нотолдог. 1960-аад онд улс орнуудын төр нь хөдөлмөрийн зах зээл, гадаад худалдаа, болон санхүүгийн зах зээл гэх мэт эдийн засагт чухал гэж үзсэн бүхий л чиглэлүүдийг зохицуулах нь нэмэгдсэн байна гэжээ.
ЗХУ болон Хятадын эдийн засгийн тодорхой хөгжлийн загвараар амжилт олж буй мэт харагдаж байсан нь хөгжиж буй олон улс орнуудад өөр тогтолцоог хэрэглэх нь зүйтэй хэмээн ойлгогдож байлаа. Улсын салбарын шинэтгэлүүдийн дараагаар бий болсон төвлөрсөн төлөвлөгөөт, маш их төрийн оролцоонд төвлөрсөн нь өмнө колонийн дарангуйлалд байсан улс орнуудын загвартай харьцуулбал зарим талаараа давуу байсан. Зөвлөлтийн болон Хятадын социализм нь хөгжиж буй орнуудын хөгжлийн дагах зам гэж харагдаж, хүйтэн дайны үед дэх Гуравдагч Ертөнц нь үзэл суртлын өрсөлдөөний талбар болж байсан бөгөөд зөвлөгөө, тусламжууд нь тэдгээр улс орнуудын сонголтоос шалтгаалан аль нэг талаас тусламж дэмжлэгийг олж авдаг байлаа.
Олон улс орнууд социалист хандлагыг сонгосон ба зарим талаар чамлахааргүй амжилт олж байсны жишээ нь ЗХУ болон Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн Гишүүн улс орнуудын дэмжлэгтэйгээр Монгол, Куба, Вьетнам зэрэг улс орнуудыг үйлдвэржүүлж, Хятад улс Танзан, Бангладеш, Бирм зэрэг улс орнуудад өөрийн туслалцаа дэмжлэгийг үзүүлж байв. Жишээлбэл, Хятад улс Танзанд төмөр замыг 1970-аад оны эхэн үеэр барьж өгсөн ба Танзани Мао-гийн үзэл санааг хүлээн авч Хятадын загварын зарим хэсгийг хэрэгжүүлэхийг оролдсон юм. Мөн Мянмар (Бирм), Балба, Бангладеш зэрэг азийн зарим улс орнууд ч ойролцоо замналыг баримталж байсан.
Бюрократ тогтолцоо ялангуяа, хөгжиж буй орнуудын хувьд хэрэгцээтэй байсан ч улсын эдийн засагт хүндээр тусаж байлаа. Төрийн албан дахь ажил эрхлэлт нь хөдөө аж ахуйн бус ажил эрхлэлтийн Африкт 50%, Азид 36% болон Латин Америкт 27%-г эзэлж байсан бөгөөд 1986 онд Гвинейн төрийн албан хаагчдын цалин хөлсний зардал нь төсвийн нийт зардлын 50%-г эзэлж байлаа (Smith, 2006, р.221). Нүсэр бүтэцтэй төрийн алба нь ихэнхдээ өөрийн нийгмээсээ тасарч өөрсдийн хүмүүсийн эсрэг Барууны орнуудынх болон гадаадын корпорацуудтай нийлсэн элит хэсгийг бүрдүүлдэг. Уламжлалт загварын унаган чанар биш боловч авлига нь төрийн албан хаагчид, тэдний хэрэгцээг даган гарч ирдэг. Төрийн албаны цалин хөлс бага байдаг нь нийтлэг бөгөөд жишээ нь, Индонезид төрийн албан хаагчид төрийн албаа хашихаас гадна хувийн хэвшилд ажил эрхлэхийг зөвшөөрдөг. Авлигын эсрэг механизм нь сул учраас төрийн албан хаагчид өөрсдийгөө баян чинээлэг болгох алхмуудыг хийж байгаа нь нэг их гайхах зүйл биш юм.
Бюрократ загвар
Хөгжиж буй орнуудын бюрократтөрийн алба нь тусгаар тоггнолоо олохоос өмнө янз бүрийн байдлаар амжилтгүй болж байсны ул мөрөөс үүдэлтэй алдаа, завхралд хүрсэн байдаг. Колоничлогч засгийн газрууд бюрократ арга зарчмаар өөрсдийн колони улсуудаа захирахын тулд хэрэглэдэг байсан ба анхан шатанд голдуу нутгийн уугуул иргэдийг ажиллуулдаг байсан. Арай дээгүүр өндөр албан тушаалд колончлогч оронд бэлтгэгдсэн тухайн орны иргэд эсхүл колоничлогч орны засгийн газрын эрх мэдлийн хүрээнд тохоон томилдог байсан тогтолцоо нь тусгаар тогтсоны дараахь хугацаанд маш бага өөрчлөгдөж ирсэн байна. Тюрнер болон Халм нар үзэхдээ (Turner and Hulme, 1997, р. 222):
Бангладеш зэрэг орнуудад одоогийн хэрэглэгдэж байгаа засаг захиргааны хуулиуд нь голцуу Их Британид 50-100-н жилийн өмнө байсан тэр хуулиуд байна. Өмнөд Азийн төрийн албан хаагчид, захиргааны систем нь Их Британы захиргааны системийг дагаж байна гэдгийг баталж байна. Тэд ингэж мэдэгдэхдээ бахархалтай байдаг бөгөөд өөрсдийн төрийн албыг чанартай сайн гүйцэтгэхийг эрхэмлэдэг гэжээ. Гэвч тэд Их Британийн дотоодын загвар гэхээсээ илүү аль хэдийн 50-н жилийн өмнө өөрчпөлт оруулах болчихсон Их Британы колонийн загвар дээр үндэслэсэн гэдгийг анхаарах хэрэгтэй гэжээ.
Тусгаар тогтсоныхоо дараа колони орнуудын төрийн албаны анхан шатны төрийн албан хаагчид төрийн албаны ахлах тушаалын түшмэлүүд болсон боловч тэдний шинэ үүрэг колонийн захиргаанаас уламжлалтай гажуудлаас хамааран амжилт муутай байсан. Бюрократ төрийн алба ихээхэн чухал боловч үр ашигтай ажиллахад дэмжлэг үзүүлэхүйц бүтцийн тогтолцоотой байгаагүй юм. Рүүтын үзэж байгаагаар ( Root, 1996, р. 151-2):
Төрийн оролцооны бодлогуудын янз бүрийн хэлбэрийг тусгаар тогтнолын дараахь засгийн газрууд нэгдмэл бодлого хэмээн талархан хүлээж авсан. Улсын төсвийн эдийн засгийн үүргийг хангахын тулд засгийн газар нөөц баялгыг тэднийг даган дэмжигчдэд шагнал маягаар олгох явдлыг хавтгайруулжээ. Шагналууд олон төрлийн хэлбэрээр олгогдож болдог байсан учраас хуулиар ялгаварлах боломж, үнэ тогтоон барих, ханшны уналтыг зогсоох, татаас болон улсын төсвийн худалдан шууд авалт зэрэг нь бүгд л тааламжтай нөхцөл бий болгож байна гэж итгэж байлаа. Гэвч цөөнхийн эрх ашиг хамгаалахад үйлчилж, дэмжигч олигархиудыг дэмжих нөхцөлийг бий болгосон гэжээ.
Энэ нь колончлогч улсдаа үйлчилдэг захиргаа болон нэгэн үзэл сурталд үйлчилдэг захиргаа өөрийн хэв шинжээ хадгалж байгааг харуулж, улс орны бүхий л салбарыг сүлжсэн авлигын тогтолцоог бий болгосон байна. Засгийн газрын хувьд нийт хүн амд ашиг тусаа өгөх бодлогыг хэрэгжүүлэх нь хамгийн хэрэгтэй чухал зүйл нь юм.
Үзэл суртлыг эс тооцвол төрийн хэлбэр нь колонийн дэглэмээс үүсэн бий болж хэлбэршсэнээс, хөгжиж буй нийгэмүүдэд колонийн болон тоталитар уламжлалыг даван туулахад маш их хүндрэл бэрхшээлийг бий болгодог байна. Энэ нь бюрократ тогтолцооны онол, судлагдахууны үндсэн цөм асуудал бөгөөд ялангуяа, мэргэжлийн болон практикт, тэр ч бүү хэл хүчтэй засгийн газар, өрсөлдөгч олон намын тогтолцоотой үед ч бэрхшээлтэй байсан юм. Веберийн номлосон бюрократизмаас хөгжиж буй улс орнуудын хувьд үр дүнтэй боломжийг олж болох боловч үүнийг бэрхшээлгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй ялангуяа чадавхи султай, буурай хөгжил бүхий төрийн бүтэц, тогтолцоо нь олон бэрхшээлтэй асуудлуудыг бий болгодог ажээ. Гринделийн тодорхойлсноор “Колонийн эзэмшилд эсхүл социалист системд байсан орнуудын улсын салбарын ядмаг, авлигад идэгдсэн удирдагчдын эрх мэдэл эсхүл төрийн байгууллагуудын чадамжгүй байдал гэх мэт сул талууд ихэнхи захиргааны байгууллагыг сайн ажиллах явдалд хүргэдэггүй гэсэн байна (Grindle, 2000, р.189). Энэ нь өнөөдөр хөгжиж буй орнуудад олонтаа ажиглагдаж, тэднийг хөгжлийн хоцрогдолд орох нэгэн шалтгаан болж байна.
Смитийн тодорхойлсноор “хууль эрх зүй, намууд, нутгийн өөрөө удирдах ёс болон бусад хяналтыг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын хариуцлагатай байх байдлыг үл ойшоох үзэгдэл нь бүхий л колони, болон хуучин социалист системийн орнуудын хөгжиж буй бюрократ тогтолцооны онцлог шинж байдаг (Smith, 1996, р. 181). Хөгжингүй улс орнуудын захиргааны систем нь хорьдугаар зуунд сайн ажиллаж чадаж байсан. Гэхдээ хэрэв бюрократ тогтолцоо нь зөвхөн хөгжсөн институцид гол үүрэг бүхий элемент гэж үзвэл, үүнтэй холбогдон олон асуудлууд урган гарч ирнэ. Захиргаа нь өгөгдсөн тодорхой хуулийн хэм хэмжээ, дүрэм журам, заавар зааварчилгааг түшмэд, төрийн албан хаагчдыг хэрэгжүүлэхийг шаарддаг. Гэхдээ улс төрийн системийн хангалтгүй байдал эсвэл улс төрийн лидерүүдийн буруутай үйлдлээс шалтгаалан уг дүрэм журам, заавар нь бюрократуудыг эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх үндэс болдог. Ялангуяа, бюрократ захиргаа нь улс төрийн, олон нийтийн ямар нэг шахалт, дарамтгүйгээр эрх мэдэл бүхий хамгийн хүчирхэг институци болдог (Долгоржав, 2002б). Улс төрийг, захиргаанаас ангид байлгах явдлыг хөгжингүй орнуудад олон жилийн туршид чармайсан бөгөөд энэ нь амжилттай болж чадсан. Харин хөгжиж буй улс орнууд улс төрийн системээ хангалттай сайн хөгжүүлээгүйгээс шалтгаалж эдгээр зарчмуудыг хангалттай хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа юм. Үүнд улс төр болон захиргааны тэнцвэрт харьцаа хэрэгцээтэй байдаг талаар В.Вильсоны тодорхойлолт чухал байж болох юм.
Хөгжиж буй орнуудын бюрократ тогтолцоо нь засгийн газраар, засгийн газар нь түшмэд, албан хаагчдаар тодорхойлогддог. Бюрократ тогтолцоо нь хөдөө аж ахуйгаас эхлэн үйлдвэрлэл, уул уурхай хүртэлх янз бүрийн салбарууд дахь техникийн мэдлэг, стандартуудыг өөрөө тогтоож, хянах шийдвэрлэх мэргэжилтнүүдийг өөртөө агуулдаг. Бюрократ захиргаа нь хуучин колони болон тоталитар дэглэмтэй байсан улс орнуудад ихэнх нь бэлтгэгдсэн байдаг мэргэжлийн шинжээчдийн цорын ганц ажил олгогч байжээ. Үүнтэй өрсөлдөх өөр бусад ямар ч байгууллага байгаагүй юм. Мэдлэгийн цорын ганц эх булаг учраас бюрократ тогтолцоонд хөгжлийн янз бүрийн асуудлуудыг хамгийн сайн мэдэх, хамгийн сайн шийдлийг гаргаж чадах чадвартай төрийн албаны шинжээчид байх хэрэгтэй гэж үздэг. Смитийн үзэж байгаагаар (Smith, 1996, р. 227):
Хөгжлийн төлөвлөлт нь нилээд төвлөрсөн, технократ болон “дээрээс доош” гэсэн хэлбэрийг чиглэсэн учраас шинжээчид нь дээрээс нь хөгжлийн хөтөлбөрүүдээс олон нийт юуг шаардаж байгааг хийх ба жишээлбэл эрүүл мэнд, нийгмийн халамж, хөдөө аж ахуй, боловсрол болон бусад салбаруудын хөгжлийг төлөвлөдөг байна. Бюрократ тогтолцооны энэхүү онцлог шинж нь ажлын үр ашигтай, зохистой арга хэрэгслүүдийг бий болгох мерит үндсэн дээр томилогдсон тусгайлан бүрдүүлсэн бүлгийн үзэл баримтлалд тусгагджээ. Хүний нөөцийн бүрдүүлэлтийн систем нь зөвхөн доорхи зүйлүүдийг хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд шинжилгээ, судалгааны шаардлагатай түвшинд ажиллаж чадах, ур чадвар нь байгууллагын үйл ажиллагаагаар хязгаарлагдаж сонирхогч улс төрчид үүнд нөлөелөх, давамгайлах боломж нь бага байдаг гэжээ.
Мөн энэхүү асуудлуудын зарим нь барууны орнуудад ч ялангуяа бюрократ шинжээчид оролцдог газруудад ч тохиолддог. Иймээс бюрократ тогтолцооны уламжлал нь улс төрийн лидерүүдэд маш их дэмжлэг үзүүлж, албан болон албан бус хэм хэмжээ болох зан үйл, ёс зүйг баталгаажуулдаг. Хөгжиж буй орнуудын бюрократ тогтолцоо нь нийгмийн дээд хэсгийн үлдэгдэл байсан. Хаалттай бюрократ тогтолцоо нь зөвхөн элит хэсэгт үйлчилдэг, тэд ихэнхдээ хөгжингүй улс орнуудад боловсрол эзэмшсэн боловч зөвхөн тэдний бодол санаа, зорилго, үйл ажиллагаанд үйлчилдэг учир олон нийтийн санаа бодол, хүсэл шаардлагаас анги байдаг.
Хөгжлийн удирдлага
Дэлхийн 2-р дайны дараахь үед, хөгжиж буй улс орнуудын салангид захиргаа нь “Хөгжлийн удирдлага” хэмээн томъёолсон төрийн удирдлагын өргөн хүрээ бүхий тусгай загварыг дагах болжээ. Үүний гол үзэл санаа нь хөгжиж буй орнуудад зориулсан захиргаа удирдлагын онол ба хуучин колоничлогч орнуудаас авсан тэдгээр улсуудын эдийн засгийг “орчин үеийн болгох” тодруулбал хөгжлийг нь адил тэнцүү ялангуяа барууны орнуудынхтай адил үзүүлэлтийг хэрэглэх явдал байсан. Энэхүү хандлага нь захиргааны удирдлагын уламжлалт загвар болох хөгжингүй орнуудын захиргааны хамгийн сайн туршлагын онцлог шинжүүдийг агуулсан байжээ. Веберийн тодорхойлсон рационал эрх зүйн зарчмуудыг хадгалсан технократ бюрократчлал нь хөдөө аж ахуй болон аж үйлдвэрлэлийн техникийн шинжээчдийн хамтын оролцоотойгоор удам угсаа залгамжилсан, мухар сүсэг бүхий захиргааны бүтцийг өөрчлөх шаардлагатай байсан. Үүнийг Тюрнер ба Халм үзэхдээ: (1997, р. 12).
Энэ нь Баруунаас импортлосон нийгмийн инженерчлэлийн хэлбэр байсан бөгөөд шинжлэх ухааны оновчтой зарчмууд болон Кейнсийн халамжлагч эдийн засгийг хэрэглэхэд итгэл үнэмшил болж байсан. Гэхдээ энэ нь буурай хөгжилтэй улс орнуудад зориулсан техникийн шийдлүүдийн гол чиг шугам нь байсан ба Барууны орнуудын хяналтад дор байсан гэжээ.
Засаглалын хувьд хүнд хэцүү бэрхшээлүүдийг даван туулахад бюрократ зохион байгуулалт маш их давуу талыг агуулж байсан боловч Хөгжлийн удирдлагын зарчмууд нь Барууны орнууд дахь формал бюрократ загвараас урган гарч Танзан, Энэтхэг, Пакистан болон Номхон далайн орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн загваруудыг эс тооцвол Веберийн системтэй ойролцоо дэг жаяг бий болжээ.
1970-аад оны дунд үеэр хөгжлийн удирдлагын загвар нь онолын болон практик түвшинд ихээхэн шүүмжлэлд өртөн зогсонги байдалд орсон байна. Энэ нь Барууны орнуудад захиргааны шинэ менежментийн сэргэн мандалт болохын өмнөхөн тохиосон байна.
Захиргааны загварт тулгамдаж буй асуудлууд
Захиргаа уламжлалт загвар хөгжиж буй орнуудад маш сайн нөлөө үзүүлж чадаагүй бөгөөд ялангуяа хөгжингүй ертөнцөд байдаг онцлог шинжүүд болох улс төрийн хувьд төвийг сахьсан, нээлттэй, хууль ёсыг дээдэлдэг, авлига бага зэрэг нөхцөлүүд нь хөгжиж буй орнуудад хэрэгжиж чадахгүй л байна. Уламжлалт нүсэр бүтэцтэй бюрократ байгууллагууд иргэдэд биш харин тодорхой элит, бизнес, этник бүлэглэл, шашны сонирхолд үйлчлэхээс гадна захиргаа нь өерөө өөртөө илүү үйлчилж байсан (Паркинсон 2002). Барууны орнууд дахь бюрократизм нь нийтийн сонголтын зарчмыг (public choice) нэвтрүүлэх тухай талаар хэлэлцэж байх үед хөгжиж буй ертөнцөд бюрократууд өөрсдийн ашиг сонирхолыг эн тэргүүнд тавьдаг байдлыг дөнгөж л эсэргүүцэж эхэлж байсан юм. Мөн төрийн үйлчилгээний гүйцэтгэл нь системтэй үнэлэгдэхгүй, ямар нэгэн алдаа, эндэгдэл гарахад хэн ч хариуцлага хүлээхгүй нь тодорхой байсан.
Бюрократ загварт тулгамдаж асуудлуудын нэгэн жишээ нь авлига юм. Энэ нь хөгжиж буй орнуудын захиргааны нэр хүнд, иргэд болон хувийн салбарынханд маш том бэрхшээлийг бий болгож үүний үр дүн нь өөрийн ашиг сонирхолыг гүйцэлдүүлэх хэлбэрээр харагдаж болно. Хөгжингүй орнуудад авлигатай тэмцэх систем, дархлаа сайн хөгжсөн байдаг харин энэ систем нь хөгжиж буй орнуудад байдаггүй учир авлига нь бүхий л салбарт маш их сөрөг нөлөө үзүүлж байдаг. Хюкюгийн тодорхойлсноор(Huque,1996, р. 23):
Захиргааны албан хаагчид нь үлэмж хэмжээний эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа үед хээл хахуульд өртөх нөхцөл бий болж байдаг. Тодорхой бүлэглэл буюу хувь хумүүсийн ашиг сонирхолыг хамгаалахын тулд дүрэм журмыг өөрчилж, тохируулан ашиг орлогыг бий болгох зарим боломжууд байдаг. Бүхий л улсуудын засгийн газрууд захиргааны байгууллага дахь авилагын асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд янз бүрийн хамгаалалт, дархлааг бий болгохыг эрж хайж байдаг. Мөн захиргаа нь нийгмийн бусад салбаруудыг авлига, хээл хахуулиас хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх арга хэрэгслэл, арга замуудыг боловсруулах үүргийг биелүүлэх шаардлагатай болдог. Авлига, хээл хахууль нэмэгдсэнээр улс төрийн тогтвортой байдал, эдийн засгийн өсөлт зэргииг алдаж байсан жишээ олон байдаг гэжээ.
Захиргаа нь нийгэмд байж болох бүхий л үүргийг өөртөө хүлээж, оролцохгүй зүйл байхгүй болтлоо эрх мэдэл нь нэмэгдэх үед төрийн албан хаагчийг хэрхэн улс төрийн нөлөөллөөс ангид байлгах вэ? Хуулийг дээдлэх ёс сул ихэнх хөгжиж буй орнуудад Веберийн рациональ хуулийн эрх мэдэл нь хэрхэн хэрэглэгдэх вэ? Дээрхи асуултууд нь уламжлалт захиргааны загвараар гуравдагч ертөнцийн орнууд хөгжих боломж муу байгааг харуулж байгаа бөгөөд цаашид улам сөрөг үр дагавар (зэвсэгт мөргөлдөөн, иргэний дайн, терроризм, төрийн эргэлт, эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны сүйрэл г.м) бүхий нөхцөл бүрдүүлж болох юм. Ийм учраас хөгжиж буй орнуудад дахь уламжлалт захиргааны загварыг өөр бусад хэлбэрүүдээр сайжруулах, солих туршилтуудыг хийх оролдлогууд нэмэгдсэн байна. Энэ нь хөгжиж буй орнуудад захиргааны уламжлалт бюрократ тогтолцоог халж оронд нь зах зээлд чиглэсэн улсын салбарын шинэ удирдлагыг (New Public Management) хүлээн авч эхлэх нь ойлгомжтой байсан бөгөөд энэ нь нэгэн зэрэг явагдах үйл явц учир олон эрсдэл бүхий алхамуудтай тулгарах нь дамжиггүй юм.
Захиргааны шинэтгэл
Сүүлийн жилүүдэд хөгжиж буй улс орнууд эдийн засгийг үзэх үзэл баримтлалын өөрчлөлтөөс үүдэн улсын салбар, түүний менежментийн талаар хандлагад томоохон өөрчлөлт гарах болсон байна. Жишээлбэл: Хуучин социалист лагерийн улс орнуудад зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилтийг хийхдээ төрийн оролцоог үндсээр нь өөрчилж засгийн газрын институтцийг шинээр бий байгуулах, агентлагуудыг зорилгыг шинээр тодорхойлж, шинэ нөхцөлд бэлтгэгдээгүй хүмүүсээр бүрдүүлж байсан (Rice, 1992, р. 116). Мэдээжэнэ өөрчлөлтүүдийг хийх туршлага, арга аргачлал бэлэн байсангүй, ийм учраас хөгжингүй орнууд дахь менежментийн шинэтгэлийн хандлага, туршлагыг ашиглаж байсан. Энэ нь эдийн засгийг либералчилах, засгийн газрын оролцоог багасгах, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах, улсын салбарт менежментийн арга хэрэгсэлүүдийг нэвтрүүлэх зэрэг Их Британи, АНУ, Шинэ Зеланд болон бусад хөгжингүй улс орнуудад хэрэгжүүлж байсан хандлага, стратегиуд байсан. Дэлхийн Банкны “Дэлхийн Хөгжлийн Илтгэл” нь анх 1983 онд “Хөгжлийн дампуурал, уналт нь … тохиромжтой бус бодлогын сонголтын үр дүн … мөн засгийн газрууд институциудын чадавхи сул байсантай холбоотой юм”гэсэн асуудлыгдэвшүүлжээ. (Tuner and Hulme, 1997, р. 105). Энэ нь хөгжлийн талаархи хийсэн судалгаа, тайлангуудад ч мөн байнга давтагдах хандлагатай байсан.
Засгийн газрын үүрэг
1970-1980-аад оны үед хөгжиж буй, хөгжингүй орнуудад Засгийн газрын үүрэг, хэмжээний талаар ихээхэн маргаантай байсан бөгөөд засгийн газрын оролцоо, хэмжээ бага байх нь хамгийн сайн засаглал хэмээн үзэх хандлага давамгайлж байсан. Олон улс орнууд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зайлсхийх, эдийн засгийн либеральчлалыг хүлээн зөвшөөрөх, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах болон төрийн менежментийн өөрчлөлт хийхийн тулд засгийн газрын цаашдын үүргийг дахин тодорхойлох хэрэгтэйг олж харсан байна. Гэтэл зарим улс оронд эдийн засаг, нийгмийн уналт үргэжлүүлсэн хэвээр байхад зарим улсад эдийн засгийн баялгийг цөөн тооны элитүүдэд гэхээсээ илүүтэйгээр нийгмийн сайн сайханд бүхэлд нь зориулахад чиглэгдэж байсан. Ихэнх хөгжиж буй орнуудад зах зээлийн эдийн засгийн шинэтгэл (юлон төрийн хэвшлийн аж ахуйг хувьчлах хөтөлбөрүүд нь олон улсын санхүүжүулэгч байгууллагуудын шаардлагын дагуу хийгдсэн юм. Хөгжиж буй орнууд өөрсдийгөө олон улсын (байгууллагуудын онцолбол Дэлхийн Банк болон ОУВС-аас тавьсан янз бүрийн төрлийн бүтцийн өөрчлөлтийн шаардлагуудыг хангасан нөхцөлд үзүүлж буй санхүүгийн тусламж дэмжлэг нь “иж бүрэн нөхцөлтэйгөөр ирдэг ч энэ нь бэлэг биш юм” (Haynes, 1996, р.84). ОУВС нь зээлдэгч орны засгийн газрыг дараахь таван хүрээнд үйл ажиллагаа явуулахыг шаарддаг. Нэгдүгээрт: худалдааны хязгаарлалтуудыг хамгийн бага болгосон байх, хоёрдугаарт: субсид, үнийн хяналтыг үгүй болгох, гуравдугаарт: хөрөнгийн шилжилт хөдөлгөөн дэх хяналтыг сайжруулснаар санхүүгийн тогтолцоог сэргээн босгох, дөрөвдүгээрт: төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах ба гадаадын хөрөнгө оруулалтанд тавих хязгаарлалтыг чөлөөлөх, тавдугаарт: эдийн засгийг удирдах, нийгмийн үйлчилгээний хангамжид төрийн оролцоог хамгийн бага байлгах зэрэг юм (Haynes, 1996, р.84). Янз бүрийн бүтцийн өөрчлөтийн хөтөлбөрүүд нь эхний үе шатандаа тодорхой амжилт олж чаддаггүй. Хэйнсийн тодорхойлж байгаар (Haynes,1996, р.86):
Дэлхийн Банк, ОУВС нь хөгжиж буй улс орнууд тус бүрийн өвөрмөц онцлог, орон нутаг, төв засгийн газрын хоорондын харилцаа, хамаарлыг тусгаагаагүй мэдрэмжгүй нөхцөлт шаардлагуудыг хүчтэй тавьж, шалгуур үзүүлэлтүүдэд гол анхаарлаа хандуулснаар хэтэрхий хүчилсэн алхамуудыг заримдаа хийж байсан. Үүний үр дүн нь нийгэм улс төрийн ноцтой уршиг, хүлээгдээгүй үр дүнд хүргэсэн.
Төрийн оролцоог хамгийн бага байхыг зааварласан шинэ – сонгодог эдийн засгийн онолын зарчмаар эдийн засгийн хөгжилд улсын салбарын гүйцэтгэх үүргийг багасгаж, хувийн хэвшлийн дэмжихэд гол анхаарлаа хандуулдаг. Энэ төрийн оролцоог багасгах номлолыг өмнөх хөгжлийн удирдлагын номлолоор солих шаардлага бий болж улмаар захиргааны шинэтгэлийн нэгэн шинэ чиглэл хандлага болж хөгжиж буй орнуудад олон улсын санхүүжүүлэгч байгууллагуудаас олон төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх стратеги болсон байна, Гэвч төрийн оролцоог багасгах энэхүү өөрчлөлт нь өмнө нь таамаглаж байсан амжилтанд хүрч чадсангүй (Фукуяама, 2004, х. 4). Дэлхийн Банк нь энэ байдалд хүргэсэн арга замуудыг тодорхойлсон, зарим гэм бурууг хуваалцах ёстой байгууллагуудын нэг байлаа. Төрийн оролцоог багасгах хэрэгцээтэй хэмээн хэлэх нь амархан боловч төр нь нийгэм эдийн засагт хэрэгцээтэй зайлшгүй чухал үүргүүдийг үр ашигтай, нөхцөл байдалд тохирсон, мэдрэмжтэйгээр хэрэгжүүлж чадаж байгаа эсэх нь төрийн оролцоог багасгах уу эсхүл төрийг бэхжүүлэх үү гэдэгт хариулт өгөх юм (Фукуяама, 2004, х.6). Жишээлбэл: Өнөөдөр хөгжиж буй улс орнуудад өлсгөлөн, ядуурал, гэмт хэрэг, халдварт өвчин, авлига, байгаль орчны доройтол зэрэг нийгмийн сөрөг үзэгдэлүүд нэмэгдэж байгаа учир шалтгаан нь төрийн оролцоо хэтэрхий ихэдсэнд байгаа юу эсхүл сул дорой төр үү? Хариулт мэдээж аль нэг туйлыг баримтлах боломжгүй бөгөөд төрийн бага боловч хамгийн чухал оролцоо, төрийн чухал үүргүүдийг хамгийн сайн гүйцэтгэдэг менежмент байх ёстой юм. Хандлагын энэхүү өөрчлөлт нь засгийн газрын агентлагуудыг шинээр байгуулах, төвөөс хамаарах хамаарлыг багасгах, гүйцэтгэлийн санхүүжилтийг хэрэглэх зэрэг үр дүнд хүргэсэн юм. 1990-ээд оны үед хөгжлийн мэргэжилтнүүд ардчилсан үүрэг хариуцлага, эдийн засгийн зохицуулалт болон менежментэд зориулсан институцийг бий болгох асуудлыг авч хэлэлцэх болжээ (Grindle, 2000, р.189). Мөн бүх хөгжиж буй улс орнууд төрийн оролцоог хамгийн бага хэмжээнд хүртэл бууруулах хэрэгтэй гэсэн чиг хандлага нь цаашдаа Дэлхийн Банк улсын салбарын шинэтгэлийг эхлүүлэх үндэс болсон байна.
Хөгжиж буй улс орнуудад хэрэгжүүлж буй улсын салбарын шинэ удирдлагын үндсэн хэсэг нь юуг засгийн газар хийх хэрэгтэй вэ гэдэгт чиглэсэн юм. Хэрвээ хөгжиж буй орнуудын уламжлалт захиргааны загвар нь нүсэр, хүчирхэг байсан бол хөгжиж буй орнууд ямар нэг санхүүгийн дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэхийг хүлээн лвахаас бус ямар нэг шаардлага тулгалт, заавар, бодлогын зөвлөмжийг хүлээн авахгүй байх байсан. Дэлхийн Банкны 1997 оны Дэлхийн Хөгжлийн Илтгэлд:
Үр нөлөө бүхий төр нь зах зээлийг хөгжүүлэхэд бараа үйлчилгээ, дүрэм журам, бүтцээр хангаж байх нь чухал бөгөөд хүмуүсийг эрүүл, аз жаргалтай амьдрахад нь энэ бүхэн зориулагддаг. Үүнгүйгээр нийгэм эдийн засгийн тогтвортой хөгжил байх боломжгүй юм. Олон хүмүүс тавин жилийн өмнөхтэй олон зүйлс адилхан байна гэж хэлдэг ч хожим нь тэд хөгжил гэдэг бол төрөөс хангагдсан байх ёстой байсан гэдгийг ойлгодог. Энэхүү ойлголт нь хожим нь төр нь эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн төв боловч хөгжлийг шууд ханган биелүүлэгч биш харин түнш, хурдасгагч хөдөлгүүр, идэвхижүүлэгч хэмээн өөрчлөгдсөн байна.
Дэлхийн Банк төрийн оролцоо нь: 1. Хууль тогтоох, 2. Макро эдийн ласгийн тогтвортой байдлыг хангах бодлогын таатай орчныг бий болгох, 3. Нийгмийн суурь үйлчилгээнүүд болон дэд бүтцэд хөрөнгө оруулалт хийх, 4. Нийгмийн эмзэг бүлгийг хамгаалах, 5. Байгаль орчныг хамгаалахад чиглэгдэнэ хэмээн үзжээ. Зах зээлийн зарчим хэрэгжихэд эрх зүйн үндсэн зохицуулалтуудыг шаарддаг бөгөөд энэ нь төрийн оролцооны үндсэн хэлбэр юм. Үүнд өмчлөх эрхийг тогтоох, өмчийн халдашгүй байдал, шударга шүүх засаглалыг хамааруулдаг. Авлига нь эрх зүйн бэрхшээлтэй асуудлын нэг бөгөөд энэ нь үйлдвэрлэгчдийн чөлөөтэй хөгжих чадварыг аажмаар бууруулдаг. Зах зээлүүд нь зөвхөн эрх зүйн тогтолцоогоор дамжсан гэрээ хэлцлийг мөрдөн сахиулах үед л эрчимтэй ажилладаг. Хэдийгээр сайн хууль, дүрмүүд гарсан ч эдгээр нь хэрэгжиж чадахгүй тохиодолд бизнес, аж ахуй эрхлэгчид бусад боломжийг эрэлхийлдэг бөгөөд зарим тохиолдолд энэ нь авлига, эдийн засгийн гэмт хэргийг бий болгох, албан бус салбарыг хөгжүүлэх үндэс болдог. Жишээлбэл: Дэд бүтэц нь засгийн газраас байнга хөрөнгө оруулалтыг хийхийг шаардаж байдаг ба зах зээлийг дэмжих нэгэн гол салбар байдаг. Гэвч энэ салбарт засгийн газрын институцуудын сул дорой байдал, гэрээ хэлэлцээр, хууль дүрмийг дээдлэх ёс, хэрэгжүүлэх үйл явц хангалтгүй, нээлттэй бус байдлаас шалтгаалан чанаргүй зам, байгууламж, санхүүгийн сүлжээ, үйлчилгээ зэрэг нь зах зээлийг чөлөөтэй хөгжихөд саад бэрхшээлийг бий болгож байдаг. Гриндлийн нотолж байгаагаар (Grindle, 2000, р. 180-1):
Зах зээлийн эдийн засагт шилжиж буй ихэнх улсуудад гол гол институциудын шинэчлэх шаардлагатай бөгөөд жишээ нь, бие даасан төв банкууд, татварын байгууллагууд, хөрөнгийн зах зээл, хувьчлагдсан үйлдвэрлэлийг зохицуулах байгууллагууд болон санхүүгийн байгууллагуудын хөгжүүлэх асуудлууд юм. Мөн олон улс орнууд гэрээ хэлцэл, өмчлөлийн эрхүүд гэх мэт капиталист эдийн засгийг дэмжигч чухал хэрэгсэлүүдэд зориулсан эрх зүйн баталгааг сайжруулахын тулд институцийн өөрчлөлтийг хийх үүргийг засгийн газар нь өөртөө авсан байдаг. Бодлогын өөрчлөлтүүдийн ихэнхийг нэвтрүүлж болохоор, богино хугацаанд үр ашгаа өгч чадахаар байдаг бол институцийн өөрчлөлт нь цаг хугацаа ихээхэн шаардаж, ажилтан албан хаагчдыг бэлтгэхэд ихээхэн хүчин чармайлт гаргахыг шаарддаг. Засгийн газрын агентлагуудын хөгжлөөс шалтгаалан эдийн засгийн шилжилтэд зориулагдсан шинэ дүрэм, журмууд бий болж зах зээлийн ерөнхий шинж чанарыг тодорхойлдог байна гэжээ.
Тусгаар тогтнолын төлөө хөдөлгөөн болон социалист системын задралын дараахь шилжилтийн үеийн засгийн газрын оролцоо нь 1970-80-аад оны цомхон засгийн газрын үзэл баримтлалаас эрс ялгаатай. Төрийн оролцоог багасгах прагматик хандлага засгийн газрын удирдлагын чадавхид илүү их анхаарч, өндөр чадвар бүхий засгийн газартай байх нь бодитой хэрэгжих боломж бүрдэх ба сул дорой байх нь зөвхөн цаасан дээр л үлдэх болно.
Удирдлагын хөгжил
Олон улсын байгууллагуудын дэмжлэг, туслалцаатайгаар төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд удирдлагын чадавхи нь бодит бэрхшээл болж байсан ба энэ төсөл, хөтөлбөрүүдийн үр дүнд шууд нөлөөлж, амжилтгүй болох нэгэн шалтгаан болж байсан. Иймээс Дэлхийн Банк, ЭЗХАХБ (Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа Хөгжлийн Байгууллага, OECD), НҮБ болон бусад байгууллагууд тухайн хөгжиж буй орны засгийн газрын гүйцэтгэлийг дээшлүүлэх, удирдлагыг чадавхижуулахад чиглэсэн янз бүрийн төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Жишээлбэл: Монгол улсад 1992 оноос НҮБХХ-тэй хамтран “Удирдлагын Хөгжлийн Хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ зөвхөн дан ганц засгийн газрын байгууллагуудыг хамраад зогсоогүй хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг ч хамарснаараа онцлогтой байсан. Мэдээж энэ үед олон хуучин социалист системийн орнуудад улсын болон хувийн хэвшлийг нэгэн зэрэг бэхжүүлэх шаардлагатай байсан.
Хэрхэн засгийн газрын институциуд зохион байгуулагдаж, төрийн албаны менежерүүдийн удирдах ур чадварыг хэрхэн дээшлүүлэх хөгжүүлэх асуудал нь өмч хувьчлалын, засгийн газрын зардлыг багасгах гэх мэт хөтөлбөрүүдээс илүү чухал ач холбогдол өгч байсан. Хөгжингүй орнуудын туршлагаас бий болсон шинэчлэлийн онолын чиг хандлагуудыг авч хэрэглэх нь хүнд байдлаас гарах гарц, нөгөө талаас зээлдэгч, санхүүжүүлэгч байгууллагуудын санал болгож буй шаардлагууд байсан. Дэлхийн Банк өөрийн хөгжлийн илтгэлдээ (World Bank, 1997, р.79-80):
Бага орлоготой олон улс орнууд эрх зүйт төрийн албны хамгийн анхан шатны шалгуур үзүүлэлтүүдийг ч хангах чадваргүй байсаар ирлээ. Тэдгээрийн албан ёсны институц систем ямар нэг хэлбэрээр хөгжингүй орнуудын эрх зүйг шууд байдлаар хуулбарласан байдаг. Гэвч бодит байдалд албан бус байдал нь хэм хэмжээ болон мөрдөгдөж байдаг нь олонтаа. Төрийн албан хаагчыг тогтвортой ажиллах талаар гарсан хууль, дүрэм журмуудыг мөрдөхгүй байх, ажилтан албан хаагчдыг ажилд авах, албан тушаал дэвшүүлэхдээ ихэнхдээ танил тал, улс төрийн нөлөө, болон ашиг олох зорилготойгоор хийгддэг учир улсын төсөв нь бодит бус, зарцуулалтанд хяналт тавихад хүндрэлтэй байдаг. Эдгээр асуудлууд нь засгийн газрын институтуудыг сулруулж хуулийг дээдлэх, хэрэгжүүлэх механизмууд ажиллахгүй нь улмаас хувийн салбар, иргэний нийгмийн байгууллагуудын эсэргүүцэлтэй тулгарч байдаг. Ялангуяа, бодлогын боловсруулах, шийдвэр гаргахад хувийн салбар, иргэний нийгмийн саналыг сонсох чадваргүй болдог байна гэжээ.
Дэлхийн Банкны Хөгжлийн Илтгэлд үндсэн гурван чухал зарчмыг тодорхойлсон байдаг. Нэгдүгээрт, төрийн үйлчилгээ болон бодлого боловсруулагчдын “Бодлого боловсруулах, зохицуулах хүчирхэг гол чадавхийг” бий болгохдоо алсын хараа, зорилго болон стратегийн чиглэлүүдийг тусгах, хоёрдугаарт, “үр ашиг, үр нөлөө бүхий үйлчилгээг хүргэх систем”-ийг бий болгохдоо уян хатан байдал, хариуцлагын тэнцвэртэй байдлыг хадгалж, өрсөлдөөн бүхий үйлчилгээ, илүү сайн гүйцэтгэл болон үйлчлүүлэгчдийн буцах холбоог тусгах, гуравдугаарт, идэвхитэй, чадвар бүхий боловсон хүчин, сайн ажиллаж чадахуйц бүтэц зохион байгуулалт, мерит тогтолцоонд – үндэслэсэн төрийн албанд элсүүлэх, албан тушаал өсгөх, хангалттай цалин хөлс бүхий хүчирхэг албыг бий болгох гэжээ (World Bank, 1997, р.1). Эдгээр бүх элементүүдийг захиргааны менежментийн загвараас олж харж болох боловч захиргааны уламжлалт загварт байхгүй юм.
Хөгжиж буй орнуудад бусад улс орнуудын туршлага нэн ялангуяа хөгжингүй орнуудын шинэтгэлийн амжилт нь хуулбарлан хэрэглэх боломж бий болгодог байна. Жишээ нь: Малайзын засгийн газар Иж бүрэн чанарын тогтолцоо, Үйлчлүүлэгчдийн Тунхаг болон мэдээлэлийн технологийн бусад дэвшилтэд хэлбэрүүдийг хэрэгжүүлсэн байдаг. Энэ нь Их Британийн “Дараагийн Алхам”- аас үүдэлтэй бөгөөд “Үйлчлүүлэгчдийн Тунхаг”-д “Иргэдийг хэрэгтэй хэрэггүй бүхий л үйлчилгээгээр хангах гэхээсээ тэдэнд сонголт хийх боломжтой үйлчилгээг санал болгох нь чухал” гэжээ. (Root, 1996, р. 16)
Хонг Конгийн засгийн газар 1989 онд улсын салбартаа менежериализмын үзэл баримтлалд тулгуурласан шинэтгэлийг хийж, зорилтод болон гүйцэтгэлийн удирдлага, үр дүнд чиглэсэн төрийн албаны менежерүүдийг бий болгосон байна.
Менежериализмд тулгамдаж буй асуудлууд
Хөгжиж буй орнуудын улсын салбарт захиргааны менежментийн шинэтгэлүүдийн зарчмуудыг хэрэглэхэд ихээхэн хүндрэл бэрхшээлүүдтэй тулгардаг.
Нэгдүгээрт, улсын салбарын шинэ удирдлага нь төрийн бодлого болон менежментэд зах зээлийн зарчмуудыг хэрэглэхэд чиглэсэн байдаг. Энэ нь мөн зах зээлийг дэмжин хөгжүүлэх, засгийн газрын оролцоог багасгахтай шууд холбоотой байдаг. Хэдийгээр энэ нь зах зээл, менежериализмын хандлагыг хүлээн авч хэрэглэж болох боловч үүнийг бодитой, үр дүнтэй ажиллуулах илүү чухал юм. Хөгжиж буй орнуудад зах зээлийг хөгжүүлэхэд шаардлагатай туршлага дутмаг байдаг ба ялангуяа, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай байсан орнуудад ямар ч ойлголт байгаагүй. Зах зээл нь хуулийг дээдлэхгүйгээр ямар ч үр дунд чүрэхгүй харин маш олон төрлийн бие биесээ хохироосон, луйвар, дээрмийн шинжтэй орчин бий болоход түлхэц өгдөг байна. Мэдээж хуйвалдаанд эрх мэдэл бүхий хэсэг эсвэл олигархи бүлэглэлүүд юл дүрд тоглож, улс орныг ядуурал гуйланчлал, архидалт, янхдалт, авлига, гэмт хэрэг, байгаль орчны сүйрэлд хүргэдэг. Иймээс иргэд өөрсдийн сайн сайхан амьдрах хүслээ, гадаад хөдөлмөр эрхлэх, аль нэг бүлэглэлд нэгдэх, биеэ үнэлэх, гэмт хэрэг хийх, авлига авах-өгөх зэрэг шударга бус үйлдлүүдийг хүссэн хүсээгүй хийх замаар хангахад хүргэдэг. Хөгжиж буй орнуудын олон хүмүүс олон зуун жилийн туршид худалдаа, арилжааны түүхэн дэх унаган наймаачид байсан ба энэхүү чадвар нь колони, тоталтитар дарлалын үед хязгаарлагдмал байж, авилга өгөх авах соёл нуугдмал хэлбэртэй байсан байж болох юм. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээл, дотоодын үйлдвэрлэгчид сэргэж хөгжих хүртэл эдийн засаг, юх зээлд гадаадынхан болон гадаадын компаниуд давамгайлж байжээ.
Хоёрдугаарт, төрийн өмчит аж ахуйнуудын хувьчилал ба тэдгээр хувьчлагдсан аж ахуйн нэгжүүд цаашдаа ажиллах чадваргүй болохтой холбоотой асуудлууд юм. Райс үзэхдээ: (Rice, 1992, р.53)
Хөгжлийн үзэл баримтлал дахь бодлогын өөрчлөлт нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт чиглэж улсын болон хувийн салбарын хоорондын харилцаа, хязгаарыг ялган зааглаж өгсөн юм. М. Тетчэр хувьчлалыг эхэлүүснээр засгийн газар ихээхэн эдийн засгийн алдагдалтайгаар улсын салбарыг удирдан зохион байгуулж байгаагаа ухамсарлаж шинэтгэлийг эхлүүлэх хөтөлбөрүүдээ бэлтгэж эхэлсэн байна. Хамгийн хэцүү бэрхшээлтэй асуудал нь шинэтгэлийн хөтөлбөрүүд нь улсын салбарт ажиллагсадын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч зарим нь хөтөлбөрүүдээ зогсоож байсан бол зарим хувьчлагдсан аж ахуйн нэгж байгууллагуудыг бэхжүүлэх, чадавхижуулахад амжилт олж зах зээлийг дэмжиснээр эдийн засагт тодорхой өсөлтүүдийг бий болгож чадсан байна гэжээ.
Хөгжингүй орнуудын шинэтгэлийн нэгэн ээдрээтэй арга хэмжээ нь засгийн газрын байгууллагууд, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд байсан бөгөөд энэ нь маш их зөрчил, эрсдэл дунд амжилт олсон байна. Гэхдээ зарим төрийн эзэмшлийн аж ахуй нэгжүүд нь сайн удирдлагаар хангагдаж, цаашид нийтийн болон арилжааны зорилгоор үйлчилгээ үзүүлдэг байхад зарим нь хүссэн үр дүнд төдийлөн хүрч чадаагүй юм. Хувьчлал нь удирдахад бэрхшээлтэй бөгөөд хөгжиж буй орнууд үүнийг амжилттай гүйцэтгэх удирлагын чадамжгүй байж болох юм.
Гуравдугаарт, бюрократизмаас зах зээлд чиглэсэн өөрчлөлтөд авлига, хээл хахууль зэрэг хүчин зүйлүүд эрсдэлийг нэмэгдүүлж болно. Гэвч Дэлхийн Банк авлига дараахь нөхцөлд буурч болно гэж үзэж байна (1997, р.9):
Аливаа үр нөлөө бүхий стратегийн гол үзэл санаа нь төрийн оролцоог багасгаж, улмаар төрийн байгууллагуудын шийдвэр гаргах эрх мэдлийг бууруулснаар авлигатай тэмцэх үйл явцыг идэвхижүүлэхэд чиглэдэг. Гадаад худалдаа, хувийн үйлдвэрлэлд төрөөс тавих аливаа шат дамжлага, хориг бэрхшээлийг зайлуулж, хяналтын дарамтыг багасгах болон төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийг хувьчлах явдал нь өрсөлдөөнийг баталгаажуулснаар авлигатай тэмцэх үндэс суурийг тавих юм. Иймэрхүү шинэтгэлүүд нь дутуу дулимаг хийгдсэн байх ёсгүй бөгөөд эдийн засгийн бүхий л салбарт нэвтрэх хувийн хэвшлийн боломжуудыг нээж төрийн албан тушаалтнуудын үзэмжээр биш харин өрсөлдөөнт, нээлттэй зарчмыг хүлээн зөвшөөрөх явдал юм гэжээ.
Гэхдээ бодит байдалд бюрократ шинжээ хадгалах нь хөгжингүй орнуудад зах зээлд чиглэсэн өөрчлөлтүүдийг хэрэгжүүлэхээс чухал байдаг ба хүчирхэг институтууд өөрийн эрх мэдлийг зах зээл, иргэний нийгмийн байгууллагуудад шилжүүлэхэд бэлэн байдаг боловч энэ үүргийг тэдгээр субьектүүд сайн гүйцэтгэх эсэх эргэлзээтэй байж болно.
Дөрөвдүгээрт, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хүргэх гэрээний гүйцэтгэлд дэх хуулийг дээдлэх болон гэрээ хэлцэлийн сахилга бат, хэрэгжилтийн хувьд тодорхой бэрхшээлтэй асуудлууд байдаг. Гэрээ, хэлцэлийн гарц, хүрэх үр дүн маш тодорхой хялбархан байдлаар тодорхойлогдсон нөхцөлд тухайн ажил сайн хэрэгжих нөхцөл бүрддэг байна. Дэлхийн Банкны Илтгэлд засгийн газрын худалдан авах үйл ажиллагаа болон гэрээгээр гүйцэтгүүлэхэд урьдчилсан нөхцөлийг хангах шаардлагатай гэж үзжээ. Эдгээр урьдчилсан нөхцөлүүд нь хөгжингүй орнуудад харьцангуй сайн хангагдаж чадсан учраас гэрээгээр гүйцэтгүүлэх үйл ажиллагааны үр ашиг, үр нөлөө нь хүлээгдэж буй хэмжээнд хүрсэн байдаг. Жишээлбэл, Шинэ Зеландад албан бус секторын хэмжээ бага байдаг учир гэрээний гүйцэтгэлийн эрсдэл төдийлөн байхгүй, цэвэр (өрсөлдөөний хөшүүрэг сайн байсан бөгөөд улсын салбарын шинэ удирдлагыг амжилттай хэрэгжих угтвар нөхцөл болж байсан. Гэтэл хөгжиж буй орнуудад албан секторын хувь хэмжээ их, гэрээ хэлэлцээрт шударга өрсөлдөөн байхгүй, төрийн албан хаагчид, улс төрчдийн үнэлэмж, сонирхол ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг учир авилга бий болох нөхцөл үүсэн бий болж гэрээний гүйцэтгэл хэрэглэгч, үйлчлүүлэгч, олон нийтийн ашиг сонирхолд нийцээгүй, хариуцлага хүлээх чадваргүй, чанар стандарт хангаагүй байх олонтаа байдаг.
Тавдугаарт, хөгжиж буй орнуудын хуучин тогтолцоо ба шинээр хэрэгжүүлж буй зарчмуудын зөрчилт байдал их байдаг. Хэдийгээр хөгжиж буй орнууд барууны загварыг дагаж ардчилсан баримжаатай, зах зээлийн чөлөөт эдийн засгийн хөгжүүлж байгаа боловч хуучин тогтолцооны саад бэрхшээлүүд одоо болтол байсаар л байна. Ялангуяа, барууны загвар тухайн улс оронд амжилттай хэрэгжих эсэх тодорхой бус, зөвхөн Олон улсын хандивлагч, зээлдэгч байгууллагуудын заавар, зөвлөмж давамгайлж байгаа нөхцөл нь модернизацын үйл явцыг идэвхижүүлэгч гол хүчин зүйл болж чадахгүй юм. Иймээс тухайн улс орнуудын дотоодын идэвхи санаачилга, үндэсний мэргэжилтнүүдийн чадавхи, захиргааны удирдлага болон улс төрийн оновчтой бодлогууд чухал үүрэг гүйцэтгэх нь дамжиггүй юм.
Зургаадугаарт, хөгжиж буй орнуудад тохиолдож буй юмоохон асуудлын нэг бол магадгүй улс төрийн асуудлууд юм.
Эдгээр орнуудын улс төрийн систем, хөгжил хангалттай сайн байж чаддаггүйн улмаас урт хугацаанд тогтвортой биш, улс төр, захиргааны хоорондох зааг ялгаа сул, нийгмийн чиглэлийн амлалтууд илүү их давамгайлсан, эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй төслүүд хэрэгжүүлэх гэх мэт олон бэрхшээлүүд нь менежериалзмын хандлагыг хэрэглэхэд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Бюрократ удирдах албан тушаалтнуудыг менежер гэж нэрлэмэгц л уян хатан, гүйцэтгэлийн үр дүнд чиглэсэн, эрсдэл хүлээх чадвартай, шинийг санаачлагч, чанарын удирдлагыг хэрэгжүүлэгч, иргэдэд чиглэсэн менежерүүд шууд болох боломжгүй нь ойлгомжтой юм.
Эцэст нь хөгжиж буй улс орнууд захиргааны менежментийн загварт хэтэрхий их найдах асуудал байгаа бөгөөд захиргааны менежмент нь хөгжиж буй орнуудад хамгийн тохиромжтой загвар хэмээн хэтэрхий их хүлээлтийг бий болгох нь эргэлзээтэй юм. Энэ загварын зарим элементүүд нь хөгжингүй орнуудад амжилттай хэрэгжиж байсан боловч хөгжиж буй орнуудад амжилтанд хүргэх эсэх одоог хүртэл тодорхойгүй бөгөөд нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдал, үзүүлэлтүүд нь харилцан адилгүй байдаг. Жишээлбэл: бэхжээгүй институцууд, хангалтгүй хууль дээдлэх ёс, хөрөнгө санхүүгийн дутагдал, зах зээлийн шударга бус өрсөлдөөн, боловсон хүчний хөгжлийн хангалтгүй байдал гэх мэт асуудлууд тулгарч байдаг. Эдгээрээс гадна хөгжиж буй улс орнууд өөр өөрийн гэсэн түүх соёлтой, байгалийн баялаг, эдийн засгийн чадавхи, газар зүйн байршил, хүн ам гэх мэт олон зүйлсээр харилцан адилгүй байдаг. Захиргааны менежмент нь хөгжиж буй орнуудад иргэдийн идэвхитэй оролцоо ялангуяа засгийн газрын үйл ажиллагаа нь илүү нээлттэй, хуулийг дээдэлсэн, идэвхитэй, хариуцлагатай нөхцөлд хөгжлийн маш сайн арга хэрэгсэл хэмээн үзэж болно.
Дүгнэлт
Олон хөгжиж буй орнууд өөрсдийн улс орныг хөгжүүлэхийн тулд захиргааны менежментийн үндсэн зарчмуудыг хэрэгжүүлэх оролдлого хийж байна. Энэ нь Дэлхийн Банк болон бусад олон улсын байгуулллагуудын дэмжлэг туслалцаатайгаар хөгжлийн тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх, өмнө нь төдийлөн амжилтад хүрээгүй хөгжлийн эдийн засгийн болон хөгжлийн удирдлагын загваруудыг шинэчлэхэд гол анхаарлаа хандуулж байна. Улсын салбарын шинэ удирдлагыг хэрэгжүүлэх гэж чармайх нь тэдгээр орнууд өмнөх загвараа хэвээр үлдээхээс илүү дээр гэдэг нь эргэлзээгүй юм. Энэ нь зөвхөн улсын салбарт хамаараад зогсохгүй улмаар зах зээлийг дэмжих, хувийн салбарыг хөгжүүлэх, эдийн засгийн либеральчлал, улстөрийн либеральчлалд хүртэл нөлөөлөх нь ойлгомжтой. Энэ шинэтгэл нь захиргааны менежментийн давуу талуудыг бюрократизмын сул талуудыг багасгаж улмаар улсын салбарын үр ашиг, үр нөлөөг дээшлүүлэх замаар нийгмийн хөгжилд дэвшилд хүрэхэд чиглэж байна. Хөгжиж буй улс гэнэтхэн хөгжихгүй учраас уг үндэс суурийг тавихад хуулийг дээдлэх явдлыг чанд баримтлах, шударга өрсөлдөөнийг дэмжих, улсын салбарын оролцоог багасгаж монопольт байдлыг халж, чадвартай боловсон хүчнийг бэлтгэх шаардлагатай байна. Хөгжиж буй орнуудыг хөгжихийн тулд хүчирхэг хувийн салбар, хөгжсөн зах зээлүүд хэрэгтэй бөгөөд эдгээр нь чадвар бүхий улсын салбарыг байнга шаардаж байдаг бөгөөд хуучин бюрократ загвар энэ шаардлагыгтөдийлөн хангаж чадахгүй байгаа учраас өөрчлөлтийг шинэтгэлийн нэгэн гол чиглэл болох менежериализмыг хэрэглэснээр хувийн салбар тухайн орныг хөгжил дэвшилд хүргэхэд туслах болно.
Иш татсан болон ашигласан материал
Монгол хэлээр бичигдсэн:
Батсүх.Ш (1996) Захиргааны шинжлэх ухааны зарим асуудлууд, Төрийн Захиргаа Удирдлагын Хөгжлийн Институт.
Батсүх.Ш (2002) Макс Вебер ба Бюрократ онол, Төрийн Захиргаа сэтгүүл, 2002/1 Удирдлагын Академи.
Батсүх.Ш, Я.Бямбаяр, Л.Отгонтуяа нар (2003) Улсын салбарын удирдлага санхүүжилтийн шинэчлэл: Үзэл баримтлал, хэрэгжилт, сургамж, Удирдлагын Академи.
Долгожав.Я (2002а): Төрийн захиргааны шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийн тухайд, Төрийн захиргаа сэтгүүл 2002/1, Удирдлагын Академи Долгожав.Я (20026): Төрийн захиргааны удирдлага түүний эргэн тойронд өгүүлэхэд, Төрийн захиргаа сэтгүүл 2002/2, Удирдлагын Академи. Паркинсон, Норткоте (2002) Паркинсоны хууль ба суваргалан ургах цац, Төрийн захиргаа сэтгүүл, (Н.Болдын орчуулга), Удирдлагын Академи.
Фукуяама, Франсис, (2004): Төрийн бэхжүүлэх нь: Хорин нэгдүгээр зууны засаглал ба дэлхийн дэг журам, (Г.Ганболдын орчуулга), Улаанбаатар хот. Фрийдман. М, Фрийдман (2001) Хувь заяагаа сонгох нь, Монсудар, Улаанбаатар хот.
Я.Шуурав нарын Менежментийн шинэ парадигм: төлөвшил, хөгжлийн үндсэн хандлага, Удирдлагын Академи.
Англи болон Герман хэлээр бичигдсэн:
Aufrecht, Steven E and Li Siu Bun (1995) ‘Reform with Chinese Characteristics: The Context of Chinese Civil Service Reform’ Public Administration Review, 55, 2, pp. 175-82.
Hatsuch Sharai, (2000): Ein Personalfbhrungskonzept fьr die mongolische Staatsverwaltung, Dissertationarbeit, Speyer: Deutsche Hochschule fuer Verwaltungswissenschaft.
Eckhard, Schroeter und Hellmut, VVollmann, (2000): „Neues Steuerungsmodell” in: Bernhard Blanke, Stephan von Bandemer, Frank Nullmeier, Goettrik Wewer(Hrsg.), Handbuch zur Verwaltungsreform, 2.Auflage, Baden-Baden , S.82-86.
Grindle. Merilee S. (2000), ‘Ready or Not: The Developing World and Globalization’ in Joseph S, Nye and John D Donahue (eds) (2000) Governance in a Globalizing World, (Washington, DC: Brookings Institution Press).
Haynes, Jeff (1996) Third world Politics, (Oxford: Blackwell).
Hellmut, Wollmann, Verwaltung in der deutschen Vereinigung, in: Klaus, Koenig (Hrsg.), Deutsche Verwaltung an der Wende zum 21. Jahrhundert, 1 .Auflage, Baden-Baden 2002, S.34-35.
Hermann, Hill, (1997): Potentiale und Perspektiven der Verwaltungsmodernisierung, in: Morlok, Martin/Windisch, Rupert/Miller, Manfred (Hrsg.), Recht- und Organisationsprobleme der Verwaltungsmodernisierung, Berlin, S. 18-22.
Holmes, M and Shand, D (2005) ‘Management Reform: Some Practioner Perspective on the Past Ten Years,’ Governance, 8(5), pp. 551-78.
Huque, Ahmed Shafiqul (1996) ‘Administering the Dragons: Challenges and Issues’, in Ahmed Shafiqul Huque, Jermain T.M. Lam and JaneC.Y. Lee (eds) Public Administration in NIC’s: Challenges and Accomplishments (London: Macmillan).
Jorgensen, Jan J. (1990)’ Organizational life circle and effectless criteria in state-owned enterprises: the case of east Africa’, in Alfred M Jaeger and Rabindra N Kanungo, Management in Developing Coutries (London and New York: Routledge).
Kaunga, E.C. (1993)’Privatisation in Zambia’ inV.V. Ramanadham (ed). Privatisation: A Global Perspective (London and New York: Routledge).
Klages, Helmut, (1998): Verwaltungsmodernisierung: “Harte” und “weiche’’ Aspekte, 2.Auflage, Speyer (Speyerer Forschungsberichte, 172)
Lynn, Laurence (2001) ‘Globalization and Administrative Reform: What happening in theory?’ Public Management Review, 3,2, pp. 191-208.
Minogue, Martin (1998) ‘Changing the state: concepts and practice in the reform of the public sector’ in Martin, Minouge, Charles Polidano and david Hulme (eds) Beyond the NewPublic Management: Changing Ideas and Practice in Governance (Cheltenham: Edward Elgar).
Osborne, David and Gaebler, Ted (1992) Reinventing Government: How Entrepreneurial Spirit is Transforming the Public Sector (Addison-Wesley).
Pitschas, Rainer, (2004): Looking Behind New Public Management, in: FЦV, Discussion Papers. 12, Speyer, S.9-15
Pollit, Christopher (2001) ‘Clarifying convergence: Striking similiarities and durable differences in the public management reform’, Public Management Review,
3,4, pp.471-92.
Pollit, Christopher and Boukaert, Geert (2000) Public Management Reform : Comparative Analysis, Oxford, Oxford University Press.
Rice, Eric M (1992) ‘Public Administration Post-Socialist Countries’in Public Administration Review, 52(2), pp.473-7.
Root, Hilton L. (1996) Small Countries, Big Lessons: Governance and Rise of East Asia (Hong Kong: Oxford University Press).
Smith, B.C (2006) Understanding Third World Politics: Theories of Political Change and Development (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press).
Simpson, E.E (1994) The Developing World, 2nd edn (London: Longman)
Turner, Mark and Hulme, David (1997) Government Administration and Development: Making the State Work (London: Macmillan).
Wilson, Woodrow (1941) The Study of Administration’, American Political Science Quarterly, 56.
World Bank (1997) World Development Report 1997 (Washington DC: The World Bank).
