А.Базархүү
/Дэд доктор/
Шинэ толь №26, 1999
Түлхүүр үг : Төрийн санхүүгийн бодлого, зах зээл дэхь төрийн оролцоо, улсын төсөв, төсвийн алдагдал, Урсгал төсөв, гадаад худалдааны тэнцлийн алдагдал, гадаад худалдааны тэнцэл, татварын бодлого
Санхүү нь өртгийн категори бөгөөд энэ агуулгаараа үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэгчид, ажиллагсадын хооронд хуримтлал болон мөнгөн орлогыг бий болгох, хуваарилах, ашиглахад үүсдэг эдийн засгийн харилцааг илэрхийлдэг.
Санхүүгийн материаллаг үндэс нь нийгмийн үйлдвэрлэл мөн. Төрийн санхүүгийн чадавхи ямар байх нь аж ахуйн нэгжүүд, ажил хөдөлмөр эрхэлдэг иргэдийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний хэмжээ, үйл ажиллагааны үр ашгаас шууд хамаардаг.
Төрийн санхүүгийн бодлого нь санхүүгийн тогтопцоог зөв бүрдүүлэх, хэвийн үйл ажиллагааг нь хангах, энэ үндсэн дээр төрөөс нийгмийн, эдийн засгийн, байгаль орчны, батлан хамгаалах чиг үүргээ үр ашигтай хэрэгжүүлэхэд чиглэгддэг. Энэ утгаараа санхүүгийн бодлого бол төрийн нийгэм, эдийн засгийн бодлогын салшгүй хэсэг мөн.
Санхүүгийн бодлогын агуулга нь төрөөс санхүүгийн талаар баримтлах үзэл баримтлалд тусгалаа олдог. Санхүүгийн үзэл баримтлалд санхүүгийн хөгжлийн стратегийн зорилт, санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэх, хуваарилах, ашиглах үндсэн чиглэлүүд, санхүүгийн тогтолцооны зохион байгуулалт, бүтэц, санхүүгийн бодлогыг хэрэгжүүлэх арга механизмууд багтдаг.
Санхүүгийн бодлогын гол зорилт нь эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах үндсэн дээр санхүүтийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх явдал мөн.
Санхүүгийн механизмыг өргөн утгаар нь авч үзвэл санхүүгийн харилцааны зохион байгуулалтын арга хэлбэрийн нэгдэл мөн.
Өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн явцад санхүүгийн механизм макро түвшинд мөнгөн хөрөнгийг төвлөрүүлэх, нийгмийн нийтлэг хэрэглээний арга хэмжээг санхүүжүүлэх чиг үүргийг хэрэгжүүпдэг бол микро түвшинд аж ахуй эрхлэгчдийн мөнгөн орлого, хуримтлалыг хуваарилах, ашиглах, захиран зарцуулах арга хэрэгсэл болдог.
Төрөөс нийгэм эдийн засгийн бүхий л хүрээнд явуулах үйл ажиллагаагаа хэрэг дээрээ санхүүгийн бодлого, арга механизмаар дамжуулан гүйцэтгэдэг. Аль ч нийгэмд төр санхүүгийн бодлогын тусламжтайгаар эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөн сайжруулах нийгмийн үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, улс орны санхүүгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх, ард иргэдийнхээ аж амьдралыг дээшлүүлэх зорилтыг шийдвэрлэж байдаг.
Төрийн санхүүгийн бодлогын эцсийн үр өгөөж ямар байх нь санхүүгийн бодлогыг боловсруулах, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлохдоо нийгмийн хөгжлийн явц, эдийн засгийн нөхцөл боломжийг хэр зэрэг нарийн тооцоолсон, нийгмийн бүлэг давхаргын эдийн засгийн сонирхол, өв уламжлалыг хэр зэрэг харгалзан үзсэнээс шалтгаална.
Өнөө үед төрөөс санхүүгийн бодлогоор дамжуулан эдийн засгийг жолоодох нь өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийн үйл явцын салшгүй хэсэг болж байна. Энэ нь эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд хурцаар тавигдаж байгаа олон чухал асуудлыг төрийн оролцоогүйгээр, төрийн зохицуулалтгүйгээр үр дүнтэй шийдвэрлэж чадахгүйтэй холбоотой юм.
Тухайлбал, эдийн засгийн өсөлтийг урамшуулах, ажилгүйдлийг багасгах, ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийг түргэсгэх, гадаад эдийн засгийн таатай нөхцөл, орчинг бүрдүүлэх асуудал төрийн оролцоогүйгээр тэр бүр шийдвэрлэгдэж чадахгүй.
Төрийн санхүүгийн бодлогын арга хэрэгсэл ямар байх нь хөгжлийн тодорхой шатанд шийдвэрлэвэл зохих асуудлуудын үүссэн нөхцөл байдал, үр дагавраас шалтгаална.
Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжилт хийж эхэлсэнээс хойш багагүй хугацаа өнгөрлөө. Зах зээлийн харилцааны сонголт хийхдээ зах зээлийн орнуудын туршлага, нийтлэг зарчим, өөрийн орны онцлогийг бодолцон бодлого чиглэлээ тодорхойлж ирэв.
Зах зээлийн орнуудад макро эдийн засгийн бодлого, түүний зохицуулалтыг төсөв, татвар (санхүүгийн гэж нэрлэж заншсан) мөнгө-зээлийн механизм, хөшүүргээр дамжуулан явуулдаг.
Манай улсад зах зээлийн харилцаа гүнзгийрч, макро эдийн засгийн түвшний гол үзүүлэлтүүд харьцангуй тогтворжих хандлагад орж, үнийн өсөлт, инфляцийн түвшин буурч, зах зээлийн бараа, үйлчилгээний эрэлт, нийлүүлэлтэд зарим ахиц гарч байна. Гэвч эдийн засгийн тогтворжилт эмзэг, хэврэг хэвээр байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт 1995 онд 6.3 хувь байгаа бол 1998 онд 3.5 хувь болж, өсөлтийн хурдац бараг хоёр дахин саарав.
Аж үйлдвэр, худалдаа, мал аж ахуйд өсөлт гарсан бөгөөд аж үйлдвэрт гарсан өсөлт нь алт, согтууруулах ундаа, хэвлэлийн бүтээгдэхүүний өсөлтөөр хангагджээ. Хүнсний бүтээгдэхүүн, арьс, шир боловсруулах, модон эдлэл зэрэг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 3.5-16.2 хувиар буурчээ. Барилгын салбар дахь цэвэр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл мөн 5.4 хувиар буурав.
Энэ оны эхний хоёр сард инфляц долоон хувьд хүрсэн нь 1998 оны жилийн түвшингээс давж байна. Судалгаагаар 1999, 2000 онд эдийн засгийн бодит өсөлт төдийлөн огцом дээшлэхгүй, инфляц дорвитой буурахгүй төлөвтэй байна.
Шилжилтийн үед санхүү төсвийн механизм эдийн засаг, нийгмийн өвөрмөц байдлыг тусган зах зээлийн харилцааны шаардлагад нийцэн эрс шинэчлэгдэх ёстой. Санхүү, төсвийн талаар бодлогын чанартай нэлээд арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа хэдий ч эдийн засгийн ерөнхий байдал, хууль зүйн болон удирдлагын иж бүрэн систем бүрэлдэж чадаагүйтэй уялдан санхүү, төсвийн байдал нэн хүнд хэвээр байна.
Төрийн санхүүгийн төв нь улсын төсөв мөн.
Улсын төсөв төр, аж ахуй эрхлэгчид, иргэдийн хооронд нийгмийн бүтээгдэхүүний өртгийг хуваарилахтай холбогдсон эдийн засгийн харилцааны үндсэн дээр бүрддэг.
Эдийн засгийн ерөнхий тэнцвэрийн нэг чухал хэсэг болох төсвийн тэнцлийн хангахад онцгой анхаарах шаардлагатай байна.
Монгол Улсын төсвийн алдагдал их байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд төсвийн нийт алдагдлын эзлэх хувийн жин 1998 онд 11.0 хувь байна. 1999 онд мөн энэ хэмжээнд байх төлөвтэй.
Урсгал төсөв 1994 оноос хойш ашигтай байсан бол 1998 онд 16 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гаран Банкны систем дэх Засгийн газрын цэвэр зээл 41.5 тэрбум төгрөг боллоо. Энэ нь банкны тухай хуульд заасан хэмжээнээс бараг хоёр дахин хэтэрч байна.
Төсвийн алдагдлыг үндсэндээ гадаад зээл, тусламжийн хөрөнгөөр нөхөж байна. Төсвийн алдагдлыг ямар хэмжээнд байлгах, ямар эх үүсвэрээр нөхөх вэ гэдэг асуудал манай эдийн засгийн ерөнхий зохицуулалтын бодлогын төвд байсаар байна. Эдийн засгийг хөгжүүлэх суурь дэвсгэр (микро түвшин)-ийг хангахад чиглэсэн бодлого явуулж чадвал төсвийн нийт алдагдал тодорхой хугацаанд их байж болох талтай.
Гэхдээ энэ алдагдлыг удаан хугацаанд дан ганц гадаад зээлээр нөхөж болохгүй.
Гадаад зээлийг үр өгөөж муутай ашиглавап энэ нь эдийн засагт ирээдүйд үзүүлэх дарамт болж хувирдаг 1998 оны байдлаар манай улс 656.6 сая ам.долларын зээл авч ашиглаж байна, гадаад худалдааны тэнцлийн алдагдал 1998 онд 155.6 сая ам.долларт хүрэв. Гэтэл Монгол Улсын валютын нөөц 80.3 сая ам.доллартай тэнцэж байна.
Банкны зээл, Засгийн газрын зээллэгээр төсвийн алдагдлыг нөхөх боломж ч хязгаарлагдмал байна.
Банкны зээлийн хүрэлцээ бага, бүх хэвшлийн аж ахуй санхүүгийн нөөцийн гачаалалд орсон болон иргэдийн мөнгөн хуримтлал их биш нь ийм нөхцөл байдлыг бүрдүүлж байна.
Энэ нөхцөлд төсвийн орлогын баазыг бэхжүүлэх, зарлагыг хязгаарлах замаар төсвийн урсгал тэнцлийг сайжруулах нь хойшлуулашгүй зорилт болон тавигдаж байна.
Өнөө үед эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг эрчимжүүлэх зорилттой уялдуулан санхүү төсвийн бодлогыг идэвхжүүлэх нь юунаас илүү чухал байна.
Санхүү, төсвийн бодлогын салшгүй хэсэг нь татварын бодлого мөн.
Төр татварын бодлогоор дамжуулан дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тодорхой хэсгийг өөрийн мэдэлд төвлөрүүлэн нийгмийн нийтлэг хэрэглээний арга хэмжээний санхүүжилтэд ашиглаж байдаг. Аль ч улс оронд татварын бодлого нь төсвийн орлогыг зохих хэмжээнд хуримтлуулах, нийгмийн орлогыг дахин хуваарилах, зах зээлийн өөрийнх нь төрөлхийн гажгийн арилгах ажилтай тулгардаг.
Эдгээр зорилт тэр бүр нэг зэрэг хангагддаггүй, харин ч зөрчилтэй, тэдгээрт нэг зэрэг хүрэхийг хэт чармайвал, татварын тогтолцооны гажуудуулах нөлөөллийг ихэсгэх, тэгш байх зарчмыг алдагдуулах зэрэг сөрөг нөлөөлөлтэй болох нь нэгэнт нотлогджээ.
Татварын тогтолцоо нь тэгш байх, эдийн засгийн үр ашигтай байх, удирдаж болохуйц, бүтээмж сайтай, уян хатан байх нийтлэг зарчимд тулгуурласан байвал зохино.
Аль ч эдийн засаг татвар төлөх чадамжийн хязгаартай байх бөгөөд энэ хязгаараас давбал эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлдөг.
Манайд дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд татварын эзлэх хувийн жин 1995 онд 24.6 1996 онд 21.1, 1997 онд 20.5 , 1998 онд 20 хувь байна. 1999 онд энэ үзүүлэлт 17.8 хувь байхаар төлөвлөгдөв.
Татварын бодлогоор нэг талаас эдийн засагт хэт дарамт үзүүлэхгүй байх, нөгөө талаас төсвийн орлогыг зохих хэмжээнд бүрдүүлэх гэсэн эсрэг тэсрэг зорилтыг шийдвэрлэж байдаг.
Энэ хоёр хүчин зүйлийн тэнцэлийг зөв хослох нь чухал. Аль нэгэнд нь хэт илүү ач холбогдол өгвөл нөгөөдөө сөргөөр нөлөөлдөг. Дэлхий нийтийн жишгээр энэ үзүүлэлт 25-30 хувь байвал эдийн засагт үзүүлэх дарамтыг хэвийн гэж үздэг байна. Эндээс үзэхэд татварын хувь хэмжээ манайд өндөр биш байгаа юм.
Манайд татвараа бүрэн хурааж авч чадахгүй байна. Энэ нөхцөлд хурааж авсан татварынхаа хэмжээгээр эдийн засагт үзүүлэх татварын дарамтыг тооцоолж байгаагаас дээрх үзүүлэлтийг зохиомлоор бууруулж байж болзошгүй тул нарийвчлан судалж үзвэл зохино.
Төсвийн орлого тухайн улсын эдийн засгийн бүтэц, төрөөс явуулж байгаа татварын бодлогын өвөрмөц онцлогийг харуулж байдаг.
1995-1998 оны байдлаар авч үзэхэд улсын төсвийн нийт орлогын 90-95 хувийг урсгал орлого, 2-6 хувийг хөрөнгийн орлого, 2-4 хувийг тусламжийн орлого эзэлж байна. Урсгал орлогын 90 орчим хувийг татварын орлого эзэлж байгаа бөгөөд татварын орлого нь Монгол улсын орлогын үндсэн хэлбэр мөн. Төсвийн орлогын 10 орчим хувийн хөрөнгийн (гол нь өмч хувьчлал) болон тусламжийн орлого эзэлж байна.
Хөрөнгийн болон тусламжийн орлого нь төсвийн орлогын байнгын, найдвартай эх үүсвэр хараахан биш. Эдийн засагчид эдгээр орлогыг түр зуурын, тохиолдын орлого гэж нэрлэдэг. Энэ нь манай улсын санхүү төсвийн байдал хичнээн хүнд байгааг давхар нотолж байгаа юм.
Татварын орлогыг дотор нь нэр төрлөөр нь авч үзвэл 37 хувийг нэмэгдсэн өртгийн татвар, 24 хувийг орлогын албан татвар эзэлж байна.
Худалдааны албан татварыг нэмэгдсэн өртгийн албан татвар болгож өөрчлөн татварын хувь хэмжээг гурван пунктээр нэмэв. Нийгмийн баялгаас хүртэх хэмжээнээс хамаарч иргэд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар төлдөг нь энэ татварын давуу тал мөн. Өөрөөр хэлбэл, хэн илүү ихийг хэрэглэнэ, тэр илүү татвөр төлнө гэсэн үг.
Иймээс нэмэгдсэн өртгийн албан татвар татаарын орлогын үндсэн гол нэр төрөл богон гарч ирж байгаа нь бүтцийн өөрчлөлтийн зөв хандлага мөн. Харин гаалийн албан татварын тухайд байдал өөр байна. 1997 онд Улсын Их Хурлаас гаалийн татварыг тэглэх шийдвэр гаргасан. Гаалийн татварыг гагцхүү татвар гэдэг явцуу утгаар нь авч үзэж өрөөсгөл хандаж болохгүй.
Гаалийн татвар бол эдийн засгийн гүнзгий утгаараа гадаад зах зээлийн нөлөөллөөс дотоод зах зээл, үйлдвэрлэгчдийг хамгаалах хүчтэй хэрэгсэл мөн.
Гаалийн татварыг тэглэснээр дотоодын үйлдвэрлэгчдэд эдийн засгийн тэнцвэргүй байдал бий болж, үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурч, эдийн засгийн өсөлт саарахад хүрэв. Засгийн газрын хэмжээнд гаалийн татварыг сэргээж нийт барааны 5 хувиар тогтоох хувилбар яригдаж байгаа бололтой.
Гаалийн татварыг нийт бараанд хавтгайруулан нэг хувь хэмжээнд тогтоох нь эдийн засгийн бодлогын талаасаа төдийлөн оновчтой шийдэл биш. Тухайлбал, Монголчуудын үе уламжлан хэрэглэж заншсан, өөрсдөө дотооддоо хэрэгцээгээ хангах боломжгүй будаа, цай, элсэн чихэр зэрэгт гаалийн татвар тогтоох зайлшгүй шаардлага байхгүй. Мөн түүнчлэн гаднаас орж ирэх дэвшилтэт машин, техник, тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлж болно.
Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих төрийн бодлоготой илүү нийцнэ.
Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор татварын хувь хэмжээг бууруулах шаардлага байгаа боловч тийм бодит боломж бүрдээгүй байна.
Учир нь татварын орлогын бууралтыг үйлдвэрлэлийн өсөлтийг нөхөхөд наад зах нь 2-3 жил шаардагддаг. Энэ хугацаанд гарах төсвийн алдагдлыг санхүүгийн нөөцөөр нөхөх ёстой бөгөөд одоогийн ийм нөөц байхгүй байна.
Монгол улс санхүү төсвийн нөөцийн хомсдолд оржээ. Ер нь ганц татварын бодлогоор үндэсний үйлдвэрлэлийг сэргээхгүй гэдгийг сүүлийн хоёр жилийн байдал харууллаа. Энэ асуудалд нэлээд иж бүрнээр хандмаар байна.
Дотоодын үйлдвэрүүдийн материал техникийн хангамж үйлдвэрлэлийн удирдлага (менежмэнт)-ын арга барилыг дээшлүүлэхэд анхаарал хандуулмаар байна.
Монголын нөхцөлд тохирсон, зах зээлийн агуулгад нийцсэн бөөний худалдааны сүлжээ үгүйлэгдэж байна.
Үндэсний үйлдвэрлэлээ сэргээж, татварын баазыг өргөжүүлэх нь чухал байна.
Судалгаанаас үзэхэд төсвийн нийт зарлага жилээс жилд өсч байна. Төсвийн зарлага нь нэг талаас төсвийн орлогын боломж нөгөө талаас санхүүгийн хөрөнгийн эрэлт, хэрэгцээнээс шалтгаална.
Орлогын бааз, татварын өнөөгийн түвшинтэй уялдуулан урсгал төсвөө алдагдалгүй байлгах, хөрөнгө оруулалтад тодорхой хэмжээиий эх үүсвэр хуваарилах зорилт тулгарч байна. Өөрөөр хэлбэл, “хэрэглээний төсөв”-өөс “хөгжлийн төсөв”-ийн үзэл баримтлалд шилжмээр байна.
Үүний тулд төр ямар хэмжээний урсгал зардалтай байх, төрийн ямар сантай байх, түүгээр дамжин хэдий хэрийн хөрөнгө гаргах чиглэл, эрх зүйн үндсийг урьдчилан тогтоож, түүндээ тохируулан төсвийн бодлого явуулвал зохино.
1999 оны төлөвлөгөөгөөр төсвийн зарлагын 63.8 хувийг урсгал зардал, 34.5 хувийг хөрөнгийн зардал, 17 хувийг эргэж төлөгдөх төлбөр хассан цэвэр зээл эзэлж байна.
Урсгал зардлын 70 шахам хувийг бараа, үйлчилгээний зардал эзэлж байна. Бараа үйлчилгээний зардлын хувийн жин өндөр байдаг нь голчлон гэрэл, цахилгаан, халаалт, тээвэр шатахууны зардал их байдагтай холбоотой. Энэ нь манай орны нэг өвөрмөц онцлог мөн.
Гадаад зээлийн төлбөрийн болон хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн хэмжээ хойшид өсөх төлөвтэй байна.
Ялангуяа, гадаад зээлийн төлбөр өсөх нь төсвийн тэнцэлд сөргөөр нөлөөлнө. Иймээс төсвийн урсгал зардлын өсөлтийг хязгаарлаж тогтоон барих төсвийн бодлого явуулах шаардлагатай байна.
Ер нь төсвийн орлого бол ард түмний бүтээж бий болгосон нэмэгдэл өртгөөс хуулиар авч байгаа татвар. Өнөөдөр хуулиар авсан татварыг чухам юунд, ямар үр нөлөөтэй зарцуулж байгаа нь ард түмэнд тодорхойгүй, тэдний зүгээс тавих хяналтын механизм үгүйлэгдэж байна.
Юуны өмнө төсвийн ачаалал, дарамтыг багасгахын тулд төрийн үр ашиг багатай давхардсан аппаратын тогтолцоог халж цомхон, чадварлаг, төрийн тогтолцоо бүрдүүлэх нь чухал байна. Харамсалтай нь зөв бодсон зоримог алхамууд хийгдэхгүй байна.
Сүүлийн жилүүдэд яамдын тоог цөөлсөн гэх боловч, хэрэг дээрээ агентлаг гэдэг нэрийн дор олон жижиг “яамд” бий болов.
Төрийн удирдлагын зардал ч хямдарсангүй. Үйл ажиллагааных нь нийгмийн үр нөлөө ч дээшилсэнгүй.
Төсвөөс их хэмжээний санхүүжилт авдаг боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хамгаалал, соёл урлагийн салбарт бүтцийн шинэчлэл хийх шаардлагатай байна.
Бүтцийн шинэчлэл хийх эцсийн зорилго нь тухайн салбарын төсвийн санхүүжилтийг хасч “танах”-даа биш, удирдлага, санхүүжилтийн тогтолцоо, арга механизмыг зөв сонгож, зах зээлийн нөхцөлд амьдрах чадвараа дээшлүүлэх,
- нөөц бололцоогоо дээд зэргээр ашиглах сонирхол төрүүлэхүйц тийм орчин бүрдүүлэх нь чухал байна.
Судалгаанаас үзэхэд төсөвт байгууллагуудын урсгал зардалд цалин хөлс дөнгөж 20 хувийг эзлэж байна.
Өөрөөр хэлбэл, төсвийн байгууллагуудад цалин хөлс, төсвийн бусад зардлын харьцаа 20:80 байна гэсэн үг.
Гэтэл бусад оронд энэ харьцаа гол төлөв 40:60 байдаг байна. Эндээс үзэхэд санхүүгийн зөв тогтолцоо бүрдүүлбэл төсвийн санхүүжилтийг хэмнэх, төсвөөс нэмэлт санхүүжилт хийхгүйгээр төсөвт байгууллагуудын ажиллагсадын цалин хөлсийг дотоод нөөц бололцоогоо ашиглах замаар нэмэгдүүлэх боломж байгаа юм.
Үүнтэй уялдуулан төсвийн байгууллагуудын удирдлага санхүүжилтийн тухай хуулийн төслийг нухацтай авч үзэх шийдвэрлэх нь зүйтэй.
Татвар төлөгчдөөс хурааж авсан орлогыг төр нийгмийн нийтлэг үйлчилгээнд хамгийн зардал багатай, үр өгөөжтэй аргаар хуваарилан зарцуулах үүрэгтэй. Энэ эрх ашгийн үүднээс өнөөгийн “орон тоо, зардал” дагасан санхүүжилтийн журмыг халж үйл ажиллагааны үр дүн “гарц”-ын санхүүжилтийн журамд шилжвэл зохино.
Гэхдээ аливаа оновчтой санал, санаачлага нийгмийн сэтгэл зүй, өв уламжлал, ёс заншилд тулгуурлахгүй бол сөрөг үр дагавар нь давамгайлдгийг бодолцохгүй байж болохгүй. Энэ үүднээс дээрх журмыг төрийн үйлчилгээний салбар (боловсрол, эрүүл мэнд, соёл, урлаг, шинжлэх ухаан, нийгмийн хамгаалал гэх мэт)-т тусгай хөтөлбөрийн дагуу зохих үе шаттайгаар хэрэгжүүлмээр байна.
Харин Монгол төрийн 2000 жилийн түүхэн уламжлалыг бодолцон төрийн захиргааны болон төрийн тусгай албадад уг журмыг нэвтрүүлэхэд яарах хэрэггүй маш болгоомжтой хандах нь зүйтэй. Төрийн захиргааны байгууллагуудаас хэрэгжүүлдэг агентлагуудад дээрх журмыг туршилтын журмаар нэвтрүүлж болох юм.
Төсөвт, байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн шинэ журмыг нэвтрүүлэхтэй холбогдуулан төсөвт байгууллагуудын бүртгэл тайлангийн одоогийн журмыг өөрчилж олон улсын жишигт нийцүүлвэл зохино.
Өөрөөр хэлбэл, зардлын бүртгэлийн журмаас бүтээгдэхүүний үнэлгээ, орлого зарлагын бүртгэлийн журамд шилжинэ гэсэн үг.
Ер нь сүүлийн жилүүдэд зарим байгууллагууд дээр туршилтын журмаар багагүй ажил хийгдэж байгаа боловч олигтой ахиц, өөрчлөлт гарахгүй байгаа ажил бол нийт салбарт бүртгэл, тайлан тооцооны журмыг олон улсын жишигт хүргэх ажил мөн.
Энэ ажил техник хэрэгслийн хангамжийн хувьд ч бүртгэл, тайлан, тооцооны аргын хувьд ч одоогийн тавигдаж байгаа шаардлагаас хоцорч байна. Зарим байгууллагууд дээр бүртгэл, тайлан тооцоог хөтлөхгүй байх, хагас дутуу хийж үнэн зөв гаргахгүй байх явдал нэлээд газар авчээ. Энэ байдалд санхүү, банк, татварын албад, хууль хяналтын байгууллагуудын нүд дассан байна.
Үүнтэй холбогдуулан санхүүгийн хөндлөнгийн хяналт (аудит)-ын тогтолцоог бүрдүүлэх нь чухал байна. Хөндлөнгийн хяналтын тогтолцоог бүрдүүлэхгүйгээр бүртгэл, тайлан, тооцооны үнэн зөв байдлыг хангаж чадахгүй.
Төсвийн тэнцлийг сайжруулахын тулд юуны өмнө төсвийн орлогын баазыг өргөтгөх, төсвийн санхүүжилтийг зохих түвшинд бууруулах чиглэлээр ухаалаг, зоримог алхам хийхээс аргагүй байдал бий болжээ. Эдийн засаг санхүүг эрүүлжүүлэх үндэсний хөтөлбөр боловсруулах шаардлагатай байна. Хөтөлбөрийн хүрээнд үндэсний үйлдвэрлэлийг сэргээж эдийн засгийн бодит өсөлтийг хангах, санхүүг эрүүлжүүлэх, санхүүгийн дотоод тэнцвэрийг сайжруулах асуудлыг иж бүрнээр авч үзвэл зохино.
