Ё.Энхбаяр
/УТБА-ийн багш, ЭША/
Шинэ толь №43, 2003
ЖАК ДЕРРИДА БА ДЕКОНСТРУКТИВИЗМ
Манай зууны томоохон сэтгэгчдийн нэг, Францын гүн ухаантан Жак Деррида 1930 онд Алжирт доод давхаргын еврей гэр бүлд төржээ.
Тэрээр Парист боловсрол олсон философич хэдий ч, хэзээ ч философийн зохиол дагнан бичээгүй гэдэг. (Магадгүй бид аливаа бичвэрийг философийн ба философийн бус гэж ялган үздэг нь түүнийхээр буруу юм).
1957 онд Деррида “Гуссерлийн феноменологи” сэдвээр философийн докторын зэрэг хамгаалахаар төлөвлөж байсан боловч философийн уламжлалт стандартаар бүтээлээ бичихгүй гэсэн үзлээсээ болж татгалзсан гэдэг. Энэ нь түүний философийг уран зохиолын хэлбэрээр бичдэг онцлогтой холбоотой байлаа.
Деррида 1960-1964 оны хооронд Сорбоннд багшилж байгаад 1965-1972 он хүртэл “Тель кель” хэмээх утга зохиол-шүүмжлэлийн сэтгүүлийн зөвлөлд ажиллажээ. 1972 оноос АНУ-д очиж багшилж байгаад 1983 оноос олон улсын философийн коллежийг санаачлан байгуулж түүний анхны ерөнхийлөгчийн албыг хашиж явжээ. Түүнээс хойш сүүлийн жилүүдэд Парист нийгмийн ухааны дээд сургуулиудад багшлахын зэрэгцээ Европын болон АНУ-ын олон тооны их сургуулиудад лекц уншиж байна. Деррида бол орчин үеийн дэлхийн философийн сэтгэлгээнд нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдсөн “деконструктивизм” гэх үзлээрээ олны танил нэгэнт болжээ.
Деррида ийнхүү орчин үеийн сэтгэлгээнд томоохон хувь нэмэр оруулсан гэж үнэлэгдэхийн зэрэгцээ оюуны үнэт зүйлийг бүхэлд нь үгүйсгэсэн гэж асар ихээр шүүмжлүүлдэг билээ. Тэрээр арай гэж Кембрижийн их сургуулийн хүндэт профессор болсон бөгөөд үүнийг өгөхийн тулд Кембрижид томоохон маргаан дэгдэж байсан нь урьд өмнө гарч байгаагүй тохиолдол болсон гэдэг. Өнөөдөр ч түүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй хүмүүс цөөнгүй байдаг юм. Деррида философийг уламжлалт хэв загвараас өөрөөр бичиж, түүнийг урлаг, утга зохиол, архитектур, улс төр, эрх зүйд хүртэл хэрэглэж чаддаг өвөрмөц, этгээд сэтгэлгээтэй нэгэн юм. Тэр уламжлалт болон түүнтэй өрсөлдөгч хандлагуудаас аль нэгийг нь баримталдаг ч үгүй, буруутгадаг ч үгүй, философийн түгээмэл нэр томьёоноос өөрөөр бичдэг зэрэг нь түүнийг үл ойлгох, дэмжихгүй байх шалтгаан болдог гэдэг.
Дерридагийн гол баримтлал болох деконструкгивизм бол тодорхойлон хэлэхэд тийм ч хялбар баримтлал биш. Өөрөөр хэлбэл, түүнийг яг экзистенциализм, феноменологизм, структурализм шиг ийм тийм гэж хэлэхэд төвөгтэй юм. Хэдийгээр нэг өгүүлэгт түүний баримтлалыг бүхэлд нь өгүүлэх боломжгүй боловч хамгийн гол гэсэн хэсгүүдийг нь уншигч танд толилуулж, дүгнэлт хийх боломж олгох нь илүүтэй гэж үзлээ.
Деррида 35 ном, 250 гаруй ярилцлага, өгүүллэг бичсэн бүтээлч хүн юм. Түүний гол бүтээлүүдийг тоймловол: “Дэлгэрүүлэлт, Платогийн эмийн сан” (1972), “Хэл яриа ба феномен дахь Ошёгапсе” (1967), “Хүмүүнлэг шинжлэх ухааны бодролуудын үйл явц, онцлог, бүтэц” (1978), “Философийн хил хязгаарын контекстын уйл явцын онцлог шинж” (1972), “01аз” (1974), “Утга зохиолын хууль” (1974), “Япон найздаа бичсэн захидал” (1983), “Малларме” (1974), “Фолийгийн үзэл бодол-архитектурыг дэмжихүй” (1986), Огаторбопе: Сонсоод Жойст тийм гэж хэл” (1987), “Зураг доторх үнэн” (1978), “Хараагуй хүний дурсамж” (1990), “Пол де Мэний дурсамж” (1988), “Бүжиг дэглэгчид” (1982), “Марксын хий үзэгдлүүд” (1993) зэрэг юм.
Шийдэх боломжгүй байдал буюу фармакон
Дерридагийн зохиолуудад тодорхой үзэл баримтлал, арга барил байдаггүй ч тодорхой матриц байдаг юм. Тэр нь хэвийн бус харилцаа болон шийдэх боломжгүй байдал хоёр юм. Хэвийн бус харилцаа бий болмогц шийдэх боломжгүй байдал үүсдэг гэж Деррида үздэг. Жишээ болгон вирусыг аваад үзье.
Вирус нь амьд ч бус, үхсэн ч бус, амьдарч байгаа ч бус, амьдраагүй байгаа ч бус зүйл юм. Ийм харилцаа нь шийдэх боломжгүй шинжтэй байдаг. Энэхүү вирус оршин байгаа ч бус, оршин байхгүй ч бус буюу шийдэх боломжгүй байдал нь философийн уламжлалт үзэл санаанд аюул занал учруулна. “Оршин байгаа нь үнэн бол оршин байхгүй гэдэг нь худлаа, оршин байхгүй нь үнэн бол оршин байх нь худлаа” гэсэн уламжлалт логик үнэний асуудал ч, “Ахуй байдаг, ахуй бус байдаггүй” (Парменид) гэсэн философийн үндэслэгээ ч энд алдагдахад хүрч байгаа биз дээ. Түүгээр зогсохгүй уг асуудал Дерридагийнхаар заавал философиор судлах албагүй киноноос л олоод үзчих зүйл гэнэ. Жишээ болгон Деррида Холливудад хийсэн кинонуудад гардаг зомбиг авч үзсэн байна. Зомби бол үхсэн боловч амьд, амьд боловч үхсэн зүйл буюу амьдрал үхлийн заагийн амьтан гэдгийг та бүхэн мэднэ. Энэ тухай олон тооны кино байдаг төдийгүй та лав заримыг нь үзсэн биз.
Зомби бол зүрх сэтгэл, оюун ухаан, хэл үгүй бие юм. Түүнийг амилсан хүүр буюу ид шидийн хүчээр зүрх сэтгэл, оюун санаагүй болсон амьд бие гэж ярьдаг. Зомби анхнаасаа африкийн хар арьстануудын шашин шүтлэгт байсаар ирсэн бөгөөд өрнөдийнхөн XIX зууны үеэс л сая анхаарах болж улмаар кино урлагт нэвтэрч оржээ. Бид хүртэл түүнийг үнэн худал нь мэдэгдэхгүй хүний мах иддэг харгис шашны шүтлэгт байдаг зүйл гэж ойлгосоор ирсэн. Гэвч Холливудад зомбиг “хэдийгээр итгэхээс татгалзаж байгаа ч бодит үнэн, бодит нууц” гэж хүлээн зөвшөөрдөг ажээ.[1]
Уламжлалт логикоор бол зомби амьд эсхүл үхсэн байх ёстой. Гэвч тэр амьд үхсэн хоёулаа бөгөөд дээрх ойлголтуудын аль алинд нь зэрэг хамаарна. Үхэл, амьдрал хоёр бие биенийгээ үгүйсгэдэг бөгөөд зомбид аль алинийх нь шинж байдаг ба байдаггүй. Зомбиг амьд эсхүл үхсэн эсэхийг нь шийдэх боломжгүй бөгөөд тэрээр “амьд үхсэн” гэсэн эсрэг тэсрэг зүйлд зэрэг харъяалагддаг.
Кинонд зомбиг янз бүрийн хувилбараар тухайлбал, хүн-машин, цус сорогч, газар доор амьдрагсад, шөнийн клубд зугаацан наргигч-алуурчин гэх мэтээр дүрсэлсэн байдаг. Кино урлагт зомбиг амьдрал, үхлийн гажуудал маягаар үзүүлдэг. Зомби аливаа эмх замбараатай юмс үзэгдлийг сүйтгэж, эмх цэгцтэй зүйлийн хязгаарыг үгүй болгож эргэн тойрондоо байгаа бүх зүйлийг өөр шигээ шийдэх боломжгүй болгодог. Зомбигийн дотор байх ёстой сүнс нь биеэсээ гарчихсан, гадаад хүч дотогшоо орчихсон тохиолдолд “гадаад, дотоод” гэсэн эсрэг тэсрэг зүйл хэр зэрэг тодорхой байх вэ? Хэрвээ зомби ихэнхдээ тодорхой хүйсгүй, шийдвэр гаргах чадваргүй байдаг бол эрэгтэй-эмэгтэй, сайн-муу, эерэг-сөрөг, зөв-буруу, одоо-өнгөрсөн гэх мэтийн аль нэгийг тодруулах боломжгүй юм. Зомбитой кинонд юмс үзэгдэл эргээд эмх цэгцтэй болох нь ховор бөгөөд хэцүү байдаг. Харин сайнаар төгсдөг кинонд аюул занал учруулж буй зүйлийг устгаснаар бүх зүйл эргээд хэвийн болдог.
Гэвч уг чанартаа зомбиг устгаж болно гэж үү? Та түүнийг алж чадахгүй, харин шийдэх боломжгүй байдлыг зөвхөн ид шид, онцгой нэгэн хүчээр үгүй болгосноор л үхэл амьдралын тухай бидний үзэл баримтлал хэвэндээ орно. Гэсэн хэдий ч зарим кино өөрөөр төгсдөг. Зомбинууд усташгүй бөгөөд эргэж ирж магадгүй, шийдэх боломжгүй байдал бидэнтэй үүрд оршиж ч магадгүй болж хувирдаг. Хэрвээ ийм зүйл байдаг бол энэ хувилбар л үнэнд илүү ойр байхсан.
Вирус, зомби мэт шийдэх боломжгүй байдлаас тэгтэл их айх, түүнийг их хор хөнөөлтэй гэж үзэх ямар шалтгаан бидэнд байгаа вэ? Зомбигийн асуудал философи, шинжлэх ухаан, өдөр тутмын эрүүл сэтгэлгээг ч үгүй болгож мэдэх зүйл. Учир нь хүн гэгч сэтгэгч амьтан бүх зүйлийг эсрэг тэсрэг зүйлд хувааж аль нэг утгаар нь сэтгэдэг. Жишээ нь, амьдрал-үхэл, эрэгтэй-эмэгтэй, оюун ухаан-бие мах бодь, эерэг-сөрөг, дотоод-гадаад, одоо-өнгөрсөн гэх мэт ялгаа бүхий эсрэг тэсрэг байдал олныг дурьдаж болно. Тодорхой тохиолдол, эгшинд эсрэг тэсрэг байдлын аль нэг нь агуулагдаж байвал нөгөө нь заавал үгүйсгэгдэж байдаг. Үүнийг ойлгосноор бид ертөнцийн юмс үзэгдэл, харилцааг ангилан зохион байгуулж, эмх цэгцтэй ойлголтуудыг бий болгож өдөр тутмын амьдралыг удирддаг эрүүл саруул сэтгэлгээг бий болгодог. Хэрвээ шийдэх боломжгүй байдал бий болвол бидний логик сэтгэхүй алдагдахад хүрнэ.
Деррида ийнхүү шийдэх боломжгүй байдал байгааг философитой холбож үзэхийг чухалд үзсэн байна. Тэрээр шийдэх боломжгүй байдлын тухай Плато, Кант зэрэг барууны уламжлалт философчдын зохиол бүтээлд бичигдэж байсныг судалсан юм.
Барууны сэтгэлгээнд асар ихээр нөлөөлсөн, метафизик болон барууны философийн үзэл санааны эх суурийг тавигч Плато нь өөрийн багш Сократын тухай бичиж үлдээсэн, түүний философидох аргыг уламжлан авсан гэдгийг дурьдах нь илүүц биз. Плато өөрийн багш Сократ, уран илтгэгч Фёдрус нарын харилцан ярилцлагын явцад шийдэх боломжгүй байдал үүсч байсныг шийдэх гэж оролдсон тухай Деррида “Платогийн эмийн сан” бүтээлдээ бичсэн байдаг. Платогийн бичсэн Сократ, Фёдрус нарын ярилцлагын тухай бичвэрээс Деррида “фармакон”‘* гэсэн нэр томьёог олж, өөрийн шийдэх боломжгүй байдлын тухай санаагаа тийн нэрлэжээ.
Сократ, Фёдрус нар ярих болон бичихийн учир холбогдлын тухай дараахь байдлаар ярилцжээ.[2]
Сократ: Үг хэдийгээр оновчтой ухаалаг байлаа ч чи бурханд аль нь илүу таалагдахыг мэдэх үү?
Фёдрус: Би мэдэхгүй, харин та мэдэх үү?
Сократ: За, би өмнөх үеэсээ сонссоноо чамд ярьж өгье. Тэд нар Египетийн Нократист Зевс хэмээх бүхнийг бүтээгч бурхан амьдарч байсан тухай ярьдаг. Тэр бурхан тоо тооцоолох, геометр, сансар судлал, түүнчлэн даам, шоо гэх мэтээр бүх зүйлийг бий болгосон гэдэг. Тэр үед Египетийн бурхдын аугаа их хаан нь Талмус байжээ. Грекчүүд түүнийг Амон гэж дууддаг байлаа. Зевс түүн дээр ирээд бүтээсэн зүйлс үзүүлээд тэдгээрийг бүх Египетчүүдэд мэдэгдэх хэрэгтэй гэжээ. Талмус тэдгээрийн талаар нэг бүрчлэн асууж, заримыг нь буруушааж, заримыг нь магтжээ. Ийнхүү бүгдийг нарийвчлан үзэхэд их цаг зарцуулах байлаа.
Гэвч Талмус бичиг үсэг дээр ирэхэд Зевс: “Эзэн минь бичиж сурвал Египетчүүд илүү их цэцэн мэргэн болох бөгөөд ийм замаар юм сурах нь тэдгээрийн ой ухааныг сайжруулах буй за. Ийм учраас би ой ухаан, цэцэн ухааны төлөөх энэ бичиг хэмээх эмийг (фармакон) нээсэн юм” гэжээ.
Талмус: Урлагийн нээлт гаргагч нь түүнийхээ хортой эсхүл ашигтай эсэхийг шүүх ёстой хүн биш юм. Бичиг үсгийн эцэг та өөрийн үр удамдаа (бичигт) их хайртай учраас түүнээс гарах үр дагаврыг эсрэгээр нь хэллээ. Хүмүүс бичиг үсэгтэй болсноор оюун ухаанаа дасгалжуулан, хичээллэхээ больж мартамхай болно. Тэд юмыг эргэн санах дотоод хүч боломжиндоо бус бичиг хэмээх тэр гадаад хүчин зүйлд найдах болно. Чи жинхэнэ оюун ухаанд зориулсан бус аливаа юмыг сануулж өгч байх фармаконыг бүтээсэн байна. Чи бичгийг бүтээснээр өөрийн шавь нарыг цэцэн ухаантай мэт дүртэй боловч үнэн хэрэгтээ юу ч мэдэхгүй амьтад болгож байна. Тэд чамаас их юм сурах боловч яаж хэрэглэхээ огт мэдэхгүй. Тэд юу ч мэдэхгүй байсан ч мэдлэгтэй юм шиг байх болно. Ингээд тэд үнэхээр цэцэн ухаантай биш байж өөрсдийгөө цэцэн гэж бодох нь үнэхээр зохисгүй байх бус уу?
Фёдрус: Та бас бичиг үсэг зохиосныг буруушааж байгаа юм уу?
Сократ: Бичиг үсэг бол хөрөг зураг шиг амьгүй зүйл. Чи түүнээс юм асуувал хариулж чадахгүй. Ингээд бичиг үсэг нь уншиж чаддаг болон бичиг үсэг ямар ч хэрэггүй хүмүүсийн дунд хөглөрч хэвтэх болно. Бичиг үсэг хэнтэй харьцаж байгаагаа мэдэхгүй. Хэрвээ бичиг үсгийг маш ихээр басамжлах юм бол түүнийг бүтээсэн эцэг нь л туслах хэрэгтэй болно. Учир нь өөрийгөө хамгаапах, өөртөө туслах ямар ч чадвар боломж бичиг усэгт байхгүй. Гэвч Зевс бичиг үсгийг фармакон гэж үзсэн.
Хаадын хаан, Бурхдын бурхан Талмус шийдвэрээ гаргалаа: Бичиг үсэг бол хор.
Деррида дээрх ишлэл болгосон ярилцлагаас шийдэх боломжгүй байдлыг шийдэх гэж Плато оролдсон гэдгийг тогтоожээ. Плато “хэл яриа сайн, бичиг үсэг муу” гэж шийдвэрлэсэн байна. Ийм үзлийг хожим уламжлалт философид хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд фоноцентризм гэж нэрлэх болжээ. Деррида Платогийн үзлийг үгүйсгэдэггүй ч фоноцентризмын оронд фармаконыг тавихийг зорьжээ. Учир нь Плато шийдэх боломжгүй байдлыг шийдсэн нь өрөөсгөл шинжилгээ гэж Деррида үзсэн байна. Платогийн тухай ийм эргэцүүллээс Деррида метафизик болон логоцентризмын тухай деконструктив эргэцүүлэлд хүрсэн гэж болно.
Дерридагийнхаар метафизик бол туршлагаар батлагдах зүйлээс гадуур, шинжлэх ухааны аргаар тогтоох боломжгүй бодит юмсын талаар судалдаг бөгөөд ингэхийн тулд үндсэн зарчим буюу суурь үндсийг хайх үзлийг буюу логоцентризмыг бий болгосон ажээ. Метафизикт логоцентризм нь бие биетэйгээ шалтгаалан оршдог эсрэг тэсрэг талуудыг бий болгосон, тэдгээрээсээ нэгдүгээрхийг нь буюу эерэгийг нь сонгодог, дараа нь сөрөг утгатайг нь логосын эсрэг талд тавьж, улмаар нэгдэх талыг хоёрдугаар талд шилжүүлдэг үйл явц ажээ. Тэрээр логоцентризмыг бинаризмд оруулж метафизикийн үндсэн үзэл санаанд зөрчилтэй зүйл байгааг илрүүлсэн байна. Уг метафизик зөрчил оршихуйн тухай таамаглалд оршдог гэнэ. Оршихуйн тухай ойлголт нь бичиг үсгийн үүргийг бууруулсан фоноцентризм үүсэх метафизик үндэс болсон байна. Оршихуй гэдэг нь байх гэдэг ойлголттой ижил утгатай бөгөөд байх нь уг чанартаа фармакон юм гэж Деррида үздэг.
Деррида үүнийгээ үндэслэхийн тулд феноменологи, структурализмын үзэл санааг сайтар судалж тэдгээрийн дотор “орлуулалт, шинж тэмдэг” зэрэг шийдэх боломжгүй байдал байгааг тогтоожээ. Ийм ажлууд нь барууны метафизик үзэл санааг илт зөрчсөн маш этгээд стратегээр бичигджээ. Үүнээс дараахь хоёр стратегийг авч үзье.[3]
- Бичиг үсгийг үг ярианаас илүүд үзэж болох ч бичиг үсэг нь үг яриа ба бичмэл үсгээс ялгаатай байгаа байхгүйн хоорондох шийдэх боломжгүй байдалтай юм гэж Деррида үзжээ.
- Деррида “Defference ” гэдэг үгээр бичиг үсэг ба хэл ярианд фармакон байгааг тогтоохыг эрмэлзжээ. “Defferance ” гэдэг нь өөр өөр шинж, ялгаа гэсэн утгатай үг юм. Энэ нь франц үг биш боловч дараахь үгсүүдтэй холбогддог байна.
- Нэр үг болох La difference = ялгаа, өөр өөр байх шинж
- Үйл үг болох differer = ялгагдах, хойш тавих
- Тэмдэг нэр болох different = ялгаатай, өөрөөр, янз бүрийн
Хэрвээ difference -г франц үг гэж үзвэл үйл үг-нэр үг гэж ойлгогдох ёстой. Гэвч франц хэлэнд нэр үг-үйл үгийн аль нь ч байдаггүй семантик доголдол байдаг. Деррида “defferance “-ийн дараахь дөрвөн ойлголт, утга чанар байгааг тогтоожээ.
- Хэл яриа ба бичиг үсгийн хооронд: “defferance “, “defference” гэсэн хоёр үг адил дуудагдана. Харин энэ хоёр үгийг бичсэн байвал ялгаж болно. Иймд үг яриа хэдий боломж олгодог боловч бичиг үсэг илүү их ач холбогдолтой гэж үзэхэд хүргэнэ.
- Нэр үг ба үйл үг хоёрын хооронд: “defferance” бол нэр үг ч бус, үйл үг ч бус юм. Энэ үг нь “юмс” болон “хийх үйлдэхийн” аль алийнх нь утгыг агуулсан боловч алин ч бүрэн утгаараа бус учир философийн үзэл санаааг эргэн харахад хүргэнэ.
- Мэдрэхүй ба оюун ухааны хооронд: “defferance” нь мэдрэхүйд давамгайлдаг бол “defference” оюун ухаанд давамгайлдаг. Мэдрэхүй оюун ухааныг бий болгодог. Иймээс оюун ухаан ба мэдрэхүйн аль алийг агуулсан гэж ойлгоход хүргэнэ.
- Үг ба ойлголтын хооронд: “Defferance” нь үг ч биш, ойлголт ч биш юм. Мөн бодитой оршин байгаа зүйл ч биш юм. Ийм учраас “Defferance”гэж юу вэ?” гэсэн асуулт өөрөө утгагүй.
Эдгээр утгуудаас хэл яриа ба бичиг үсгийн хооронд шийдэх боломжгүй байдал үүсч байгааг Деррида харуулжээ. Ийм замаар тэрээр хүмүүсийн хоорондын харилцааг деконструктив анализд оруулсан байна. Бичиг үсэг нь дахин давтагдах шинжтэй гээд, дахин давтагдах шинж нь ишлэл, салбарлал гэх мэт олон утгыг агуулсан байдаг гэжээ. Бичиг үсгийн дахин давтагдах шинж нь хэвийн бус харилцааг бий болгодог байна. Өөрөөр хэлбэл, яриа, контекст зэрэгт зорилго байдаг ч бус, байдаггүй ч бус гэсэн үг.
Деррида энэ мэт үндэслэлээр хүмүүсийн хоорондох харилцааг ямар ч эмх цэгцгүй гэж үзсэн нь хэвийн бус харилцаа, шийдэх боломжгүй байдал ноёрхож байгааг гогтоож урьд өмнө байгаагүй хэлбэрээр сэтгэж, бичиж эхэлсэн байдаг. Түүгээр ч зогсохгүй Деррида шийдэх боломжгүй байдал болон хэвийн бус харилцааны тухай эрх зүй, улс төр, боловсрол, анагаах ухаан, архитектур, утга зохиолын онолуудад хэрэглэн үзэж, тэдний алдаа оноог илрүүлэхийг зорьсон байдаг.
Деррида зохиол бүтээлээ бичих явцдаа деконструкци гэдэг ойлголт, нэр томьёог гаргаж ирэх шаардлагатай тулгарчээ. Тэрээр энэ тухай “деконструкци гэдэг нь хэн нэгний аз завшаанд итгэхгүй, гайхах гэсэн үг” гэж хэлсэн байдаг. Деррида деконструкцийг эмх замбараагүй болох, зохицуулан шийдэх боломжгүй байх болон эргэн хэвийн болох гэсэн давхар хөдөлгөөнийг илэрхийлэхэд ашигладаг юм. Өөрөөр хэлбэл, деконструкци “гол мөн чанар нь юу вэ?” гэсэн эргэлзээг тайлах маш сайн хэрэгсэл гэж үзэж байв.
Деконструктив утга зохиол
1950-иад оноос Деррида деконструкцийг уран зохиол, философийн харилцааны асуудлыг судлахдаа хэрэглэж эхэлжээ. Ингэхдээ яруу найрагч, утга зохиол шүүмжлэгч Паул Валеригийн (1871-1945) үзлийг ашигласан байна. Ер нь 1930-аад оноос сюрреалист яруу найрагчид философийн сэдвээр бүтээлээ туурвиж эхэлсэн нь Дерридад нөлөөлсөн юм. Валери “философийг зохиол бичих дадлага, бэлтгэл болдог тул философи нь утга зохиолын дэд хэсэг” гэж үзэж байсан бол Деррида “философи ба уран зохиолын нэр томъёо, тэдгээрийн хил хязгаар тогтоогдоггүй тул нэг нь нөгөөгөөсөө ноёрхох байр суурьтай гэж тодорхойлох бололцоогүй” гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг. Деррида уран зохиолыг судласнаар философийн судалж тайлбарласан зүйлийн хязгаарлагдмал байдлыг мэдэж болно гэж үзсэн нь сонин бөгөөд түүний гол баримтлал байж болох юм. Учир нь тэрээр уран зохиолын бичвэр, арга механизм, стратегийг нь авч метафизикийг тогтворгүй болгох ажилдаа ашиглаж байв.
Деррида Малларме, Кафка, Жойс, Понг, Блончет болон бусад зохиолчдын модернист болон постмодернист зохиолыг ихээр судлан үзжээ. Тэрээр “Малларме” гэдэг нийтлэлдээ яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн зохиолч, модернист, символист Стефан Маллармегийн зохиолуудыг судласнаа бичсэн байдаг. Маллармегийн “Эсхүл” (Or) хэмээх зохиолын нэрийг Деррида олон утгатай гэж тайлбарлажээ. Малларме “Оr” гэдэг үг нь Англи, Франц хэлний аль алинийх нь үгийн үе, үг, үсэг байж болохыг мэдсэн нь зохиолоо тийн нэрлэхэд хүргэсэн гэж Деррида үзсэн байна.
Деррида Жеймс Жойсын олон улсын IX бага хурлыг нээж үг хэлэхдээ “Ulysses Gramophone”-г бий болгосноо зарласан гэдэг. Деррида Жойсын “(Луззез” зохиолд “уез” гэсэн үг 222 орчим байхыг олсон байна. “Үеs” гэсэн үгээр Деррида хэлсэн үг, түүний утга санаа шийдэх боломжгүй шинжтэй болохыг тогтоосон байна. Өөрөөр хэлбэл, Жойсын зохиолдоо бичсэн тэр олон “уеs”-үүдийг тодорхой, бүрэн хүлээн авах бололцоо үгүй гэсэн байна. Хожим компьютерээр “уеs” гэдэг үгийн тоог нарийвчлан тогтоож 359 байгааг олжээ.
Деррида “уеs” гэдэг үгийг нэг утгатайгаар хөрвүүлэх шаардлагатай гээд эхний ээлжинд “уеs”-үүдийг ангилсан байна. “Үеs” нь асуултын, дуулгавартай, бялдуучилсан, хүлээн зөвшөөрсөн, сэтгэл хөдлөлийн, хуурамч эелдэг зан гаргах гэх мэт 10 янз утгатай байна гэж Деррида үзжээ. Үгээрээ тэр орчуулга ба тайлбарлалын хязгаарлагдмал байдлыг илрүүлсэн бөгөөд энэ нь шүүмж бичих тогтсон ёсыг өөрөөр үзсэн хэрэг байлаа.
Деррида “уран зохиолын бичвэр нь роман, нийтлэл, жүжиг, шулэг гэх мэт ямар төрлийн зохиол болохоо нотлохуйц хулээн зөвшөөрөгдсөн төрөл жанрт харъяалагдах ёстой, гарчиг нь нэрлэж буй зуйлтэйгээ нийцсэн байх ёстой” зэрэг тогтсон ёсноос өөрөөр бичихийг уриалж, уг дүрмийг тогтворгүй болгосон гэдэг.
Тэрээр ийм санаагаа 1974 онд бичсэн “Glas[4]” зохиолоороо харуулжээ. Уг зохиол нь хоёр босоо багана хэлбэрээр өөр өөр зохиолчдын өөр өөр хэвлэлийн загвар, үсгийн хэлбэр, хэлээр бичигдсэн ишлэлийг бичих байдлаар бүтээгдсэн байдаг. Нэг багананд нь философич Гегелийн хувийн захиа, баримт бичиг, философийн бичвэрээс, нөгөө багананд нь зохиолч Жин Жинетийн сэтгүүл, хүүрнэл, найраглалын хэсгээс бичсэн байдаг гэнэ. Дерридагийн уг бүтээлийг зохиолчид, мэргэжилтнүүд бичвэр гэдэгт нь эргэлздэг байна. Учир нь “Glas”-т орсон зарим үгнүүд нь тогтвортой утгатай бус юм уу гадаад хэлээр бичигдсэн байдаг. Гэтэл зарим судлаачид “Glas”-г философийг уран зохиолд шилжүүлэх замыг нээсэн гэж үнэлдэг байна.
Деррида деконструкцийг зөвхөн хэл зүйн шинжтэй гэж хязгаарлахаас сэргийлж түүнийг архитекгур, урлаг зэрэг хэл зүйн бус салбарт оруулж ирсэн байдаг.
Деконструктив архитектур
1988 онд Нью-Йорк хотын орчин үеийн урлагийн музейн долоон уран барилгачийн үзэсгэлэнг “Деконструктив архитектур” гэсэн нэрээр гаргасан нь олон арван жилийн турш хуримтлагдсан маргаан, санал зөрөлдөөнүүдийн уулзвар болж арай л бослого гараагүй гэдэг. Тэдгээр 7 хүнээс Петер Эйсинман, Бернард Чуми нар “деконструкци” гэх нэр томъёог Дерридагийнхтай ижил утгаар хэрэглэж чадсан байна.
Франц-Швейцарын уран барилгач Чуми “XIX зууны хотын цэцэрлэг”-ийг Парисын Ла Валетэд 1982 онд байгуулсан нь деконструктив архитектурын маргаан үүсэх нэг гол чиглэл болжээ. Францын засгийн газрын төслөөр байгуулагдсан 1 км урттай амралт, зугаа цэнгэлийн цогцолбор болох “Ла Валетийн цэцэрлэг” маргааны төв болсоор 1982 онд баригдаж дууссан байна. Хэрвээ архитектур үнэ өртөг, бүтэц, ашиглалтын зүй зохистой нэгдэл байх ёстой байдаг бол тэрхүү цэцэрлэг уг байдлыг эвдсэн архитектур болжээ. Ла Валетийн цэцэрлэг нь утга учиргүй, галзуу солиотой мэт этгээд маягаар баригдсан 41 жижиг байшингаас тогтсон цогцолбор гэнэ. Хэрвээ бид уг цогцолборыг ашиглах, шийдэх боломжтой гэвэл уг жижиг байшингууд нь ашиглахад төвөгтэй, шийдэх боломжгүй шинжтэй болжээ. Иймээс уг цогцолборын архитектурт шийдэх боломжгүй байдал үүссэн байна.
Деррида уран барилгач Петр Эйсинмантай хамтран “Choral work “[5]буюу налуу, хазгай, зэс шалтай Чумигийн маягийн сийлбэрлэсэн хөлөг мэт цогцолбор барихаар төлөвлөсөн ч уг ажил нь бүтэлгүй болжээ. Деррида архитектурыг ашиглалт, гоо сайхан, амьдрах нөхцөл гэх мэтээр өөр ямар нэг шалихгүй зүйлд хамруулан ойлгож хэвшсэнээс уг барилга баригдаагүй гэж хэлжээ. Хөрөнгө мөнгө болон улс төрийн хавчилтаас болж уг барилга баригдаагүй гэдэг. Деррида архитектурт ашиглах ба ашиглах боломжгүй гэсэн шийдэх боломжгүй байдал байгааг гарган тавьсан байна.
Урлаг ба деконструци
Деррида деконструкцийг харааны урлагт хэрэглэсэн байна. Ер нь деконструктив сэтгэлгээг урлагийн бүхий л салбарт нэвтрүүлэх бололцоотой гэдэг. Жишээ нь, Сарат Махараж деконструкцийг поп урлагт оруулсан байна. Тэрээр поп урлагийг өөрийн имиж, зорилготой болгосон бөгөөд тэрхүү зорилго, имижийг урлаг гэж үзэх үү? соёл гэж үзэх үү?. Уг асуудал шийдэх боломжгүй юм гэж Махараж үзсэн байдаг.
Урлагийн түүхч Фред Ортон нь Жаспер Жонсын (1930 онд төрсөн) зохиолуудыг деконструктив арга замаар уншиж болно гэж үзсэн байна. Учир нь Жонсын зохиолын нэрнүүд нь ихэвчлэн өөр зохиолчийн бүтээлийн нэртэй адил байдаг гэнэ. Жонсын 1962 онд бичсэн “Passage” нь Херт Крейны “Passage” хэмээх шүлэгтэй, 1981 оны “Цаг ор хоёрын хооронд” нь Норвегийн зураач Эдвард Мүнчийн “Цаг ор хоёрын хооронд” гэсэн бүтээлтэй нэр адил байдаг байна. Жонс 1973 онд нэргүй бүтээл бүтээсэн бөгөөд гарын үсгэн дээрээ хэрээс маягийн зураасыг гарын үсгээ арилгасан ч биш, арилгаагүй ч биш байдалтай бичсэн байдаг ажээ.
Харин Деррида деконструкцийг урлагт ямар байх тухай “Зураг доторх үнэн” (1978) бүтээлдээ тодорхой бичсэн байна. Деррида Кантын “Эргэцүүлэн бодох чадварыг шүүмжлэх нь” бүтээлээс гоо зүйн асуудлыг гарган тавьжээ. Кантын уг бүтээл орчин үеийн гоо зүйн философийн гол бүтээл бөгөөд “Урлаг гэж юу вэ?, түүнийг яаж хөгжүүлэх вэ?, түүнийг хэрхэн үнэлж дүгнэх вэ?” зэрэг асуултад хариу өгсөн бүтээл гэж үнэлдэг.
Кант цэвэр ба практик учир шалтгаан гэсэн эсрэг тэсрэг зүйлд тулгуурлан философийн судалгаагаа хийсэн бөгөөд гоо зүйд дотоод гоо сайхан, үнэт чанар, утга учир болон гадаад нөхцөл байдал, байрлал гэсэн хоёр талаас тогтдог гэж үзсэн юм. Тэрээр “гоо зүйн гадаад тал бол ердөө л тохиолдлын чанартай, дотоод шинж нь түүнээс бага зэрэг тодорхойгүй байдаг” гэж бичсэн байдаг гэнэ. Кант “рагегдоп”‘” гэсэн ойлголтоор гоо зүйн гадаад талыг төлөөлүүлжээ. Кант “parergon” бол урлагийн ажилтай холбоотой зүйлс боловч урлагийн мөн чанар, дотоод тал биш гээд “”parergon-д зургийн жааз, ордны хаалга зэргийг/”Parergon ” гэдэг нь тохиолдпын, явц дундын гэсэн утгатай грек үг юм./ жишээ болгон тайлбарлажээ. Тэдгээр нь гоёл чимэглэлийн зүйлс буюу тухайн ажлыг хүрээлж буй болохоос уг бүтээлийн хэсэг биш, нэмэлт зүйл гэж тэр үзсэн байдаг.
Харин Деррида “рагеrgon” бол шийдэх боломжгүй шинжтэй гэж үзсэн юм. “Рагеrgon” нь урлагийн бүтээлийн дотоод чанарт хамаарах уу? эсхүл гадаад тохиолдлын зүйл үү? “Раrergon” хоёуланд нь хамаарах ба хамаарахгүй шинжтэй юм.
Деррида 1990 онд Парисын Луврт “Сохор хүмүүсийн дурсамж” хэмээх уран зургийн үзэсгэлэнг нээхэд их хувь нэмэр оруулсан байна. Энэ үзэсгэлэнгээс тэрээр зураг нь сохор байх явдлаас үүсэлтэй гэж үзэх болжээ. Үзэсгэлэнг Жосеп Венойтын “Бутадес ба зургийн үүсэл” (1971) зургаар нээсэн бөгөөд уг зураг хайртаасаа хол байгаа залуу бүсгүй Бутадесийн тухай эртний грекийн зургаас үүсэлтэй ажээ. Хайртыгаа зурж буй Бутадес тухайн тохиолдолд түүнийгээ харж чадахгүй. Бутадес тухайн хүнээ хараагүй хэдий ч зурж байгаа нь сохор гэсэн үг. Хэдийгээр зураачдын зурж буй загвар нь урд өмнө нь харагдаж байсан ч тухайн тохиолдолд зураачийн өмнө байхгүй байдаг. Иймээс зураач зураг зурахдаа тухайн объектыг бус түүний тухай ой санамжаа сэргээн дуудаж байгаа нь сохор гэсэнтэй адил гэж Деррида үзжээ. Тэр ч битгий хэл зураг зурах үйл явц ч сохор байдлаас эхтэй гэж үздэг. Гэтэл бодит байдал дээр зураачийг ч, зурах үйл явцыг ч хэн ч тэгж хэлэхгүй. Иймээс энд шийдэх боломжгүй байдал үүсдэг байна.
Улс төр ба деконструкци
Деррида улс төрийн үзэл санаануудын деконструкцийг тодруулсан байдаг. Тухайлбал, Америкийн тусгаар тогтнол, ардчиллын тухай үзэл баримтлал, гэгээрэл улс төрийн хүч болох тухай, империализм, рейсизм, европоцентризм зэрэг асуудлыг судалж байлаа. Мөн цөмийн зэвсэгээр хөөцөлдөх явдлыг зогсоох, арьс өнгөөр ялгаварлах үзлийг эсэргүүцэх зэргээр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан хүн юм. Деррида фашизмыг дэмжигч гэгдсэн Пол де Мэн (1919-1983)-ийг цаад утгаараа фашизмыг устгах давхар утгатай байсан гэж онцолсон байна. Ийм үзлүүд нь улс төрийн амьдрал дахь шийдэх боломжгүй нөхцөл байдалтай холбоотой гэж үзсэнийх биз.
Деррида “Бүжиг дэглэгчид” (1982) бүтээлдээ феминизм ба деконструкцийн холбогдох байдлыг авч үзсэн юм. Тэрээр феминизм нь деконструкцийг ашиглаж байгааг дурьджээ. Эмэгтэйчүүдийн урд байсан ба одоогийн байгаа байдал нь деконструктив шинжтэй гэсэн байдаг. Тэр феминизмыг шууд үгүйсгээгүй ч төлөвших ёстой гэдэг үзэл дээр тогтжээ.
Деррида коммунист систем задран унаснаас хойш марксизмын асуудлыг сонирхон судалж “Марксын хий үзэгдлүүд” бүтээлдээ деконструкцлахыг оролдсон байна. Тэрээр марксизм, коммунизм хоёрыг сөргүүлэн тавихын хамт өөрсдийгөө буруутай гэж үздэггүй улс төрийн баримтлалууд болох капитализм, либерализм хоёрыг ч сөргүүлэн тавьж шүүмжилсэн юм. Капитализм нь коммунизмын хийсэн хэргийн 1/4-тэй тэнцэх хариуцпагыг өөртөө хүлээх ёстой гэж Деррида үздэг. Учир нь капитализм, либерализм өнөөгийн хүн төрөлхтөний ядуурал, өвчин зовлонгийн өсөлтийн гутранги дүр зурагт багагүй нөлөөлсөн гэжээ.
[1] Jeff Collins and Bill Mavblin 8Derrida for beginners ,Gambridge
[2] Jeff Collins and Bill Maybin ,Derrida for beginners ,Cambridge. 1996.p. 26-31
“Фармакон” гэдэг нь шидэт эм гэсэн утгатай грек үг юм. Англи хэлэнд уг үгийг “эмчлэх”, “эм”, “заавар” гэсэн утгаар орчуулж болдог бол грекээр эм ба хор гэсэн уттыг аль алийг нь агуулдаг байна.
[3] J-ff Collins and Bill Maybin, Derrida for beginners, Cambridge ,1996 p. 75-77.
[4] Jeff Collins and Bill Mayblin ,Derrida for beginners.Cambridge .1996. p. 112-115 .
[5] Jeff Collins and Bill Maybin,Derrida for beginners , Cambridge, 1996.p. 129 .