Экхард Иессэ
/ХБНГУ-ын Хемницийн Их сургуулийн улс төр судлалын тэнхэмийн профессор, доктор/
Шинэ толь №4, 1994
Түлхүүр үг: ballot, nuy-bullet, Дэлхийн II үеэс хэрхэн хөгжиж ирсэнийг , 5%, нийтийн, тэгш, нууц, шууд чөлөөтэй байх зарчим, Германы ардчилал
Сонсохыг хүсвэл – АУДИОБҮҮК
Бага хуралд оролцож байгаагаа надад үзүүлсэн хүндэтгэл гэж ойлгож байна. Германы сонгуулийн тorтолцооны талаар товчхон илтгэл та бүхэнд толилуулахыг зөвшөөрнө үү?
Бага хурлын явцад Монголын улс төрийн намууд сонгуулийн тогтолцооны талаар ямар суурь баримталдгийг анхааралтай сонсож, сонгуулийн тогтолцоог шинэчлэх acyyдлыг ихээхэн нухацтай авч үзэж байгааг мэдэрлээ. Шилжилт (диктатураас ардчилал рyу) тайван замаар явагдах ёстой. Англиар үүнийг ballot not-bullet буюу сумаар биш, санал хураалтаар гэж томъёолдог билээ. Монголын жишээ үүний нэг тод томруун илрэл юм.
Миний илтгэл 3 хэсгээс бүрдэж байгаа юм. Эхлээд германы сонгуулийн тогтолцоо Дэлхийн II дайны үеэс хэрхэн хөгжиж ирснийг түүхэн үүднээс авч үзэх болно. Дараа нь сонгуулийн тогтолцоог тайлбарлаж хэдэн үг хэлэх бөгөөд эцэст нь сонгуулийн системд тодорхой үнэлэлт дугнэлт өгөхийг хичээх болно. Тэгэхдээ зарим талаар Монголтой зэрэгцүүлэлт хийхийг оролдъё.
Aрдчилсан үндсэн хууль төрд төрийн удирдлагын эрх мэдэл, жолоог тодорхой хугацаагаар хэнд атгуулах вэ гэдгийг сонгогчид шийдвэрлэдэг. Аpдчилал гэж тодорхой хугацааraар төрийн удирдлагын эрх мэдэл, жолоог aтгax үүpгийг ногдуулах явдал гэж ойлгож болно. Сонгуулийн тогтолцоо нь ардчилсан үндсэн хуульт төрт ёсыг хэрэгжүүлэх чухал хэрэгсэл болдог билээ. Энэ асуудлын гол нь сонгуулийн тухайн тогтолцоо тогтвортой засгийн газрыг бүрдүүлэхэд үйлчлэх ёстой юу, эсхүл төлөөллийг аль болох бүрэн дүүрэн хангахад чиглэх үү гэдэгт оршдог. Эхний үзэл бодлыг мажоритар системийг дэмжигч талынхан баримталдаг бөгөөд тогтвортой засгийн газар бүрдүүлэхийг чухалд үзвэл шударга ёс бүрэн хангагдаж чадахгүй болно гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй гэж үздэг. Пропорционал тогтолцоог баримтлагчид тухайн нийгэмд оршиж буй олон янзын үзэл бодлын төлөөллийг гол шалгуур хэмээн үзэхэд хүрвэл засгийн газар бэрхшээл тулгарах болно гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй болно гэж өөрсдийнхөө байр сyурийг тайлбарладаг.
Илтгэлийнхээ эхний хэсэгт буюу сонгуулийн тогтолцооны түүхэн хөгжлийн асуудалд оръё. 1945 оноос хойш, национал-социалистуудын дарангуйлал нурсны дараах Германы байдал 1990 оны Монголынхтой ижил байсан юм. Өөрөөр хэлбэл бүх зүйлийг түүний дотор ардчилсан сонгуулийн тогтолцоог шинээр бий болгох зорилт тулгарсан юм. Хyуль тогтоогч гол байгууллага болох Парламентын зөвлөлд пропорционал тогтолцоог баримтлагчид ялсан юм. Бүх зүйлийг шинээр байгуулах шаардлага тавигдаж буй нөхцөлд улс төрийн олон янзын ашиг сонирхол парламентад аль болох бүрэн дүүрэн тусгалаа олсон байх ёстой гэж тэд өөрсдийн байр сууриа үндэслэж байжээ. Тодорхой нөлөө бүхий аливаа улс төрийн хүчин улс төрийн хариуцлагаас зайлсхийх ёсгүй гэж тэд үзэж байсан.
ХБНГУ сонгуулийн пропорционал тогтолцооноосоо ухралгүй өнөөг хүртэл түүнийг хэрэглэсээр иржээ. Мажоритари системийг баримтлагчид сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх оролдлого хийж байсан боловч амжилтанд хүрээгүй юм. Сонгуулийн тогтолцоог боловсронгуй болгох зорилгоор 5 удаа өөрчлөлт оруулсан хэдий ч эдгээр нь пропорционал уу эсхүл мажоритари тогтолцоог сонгож авах yy гэсэн acyудалтай огт холбоогүй байсан юм.
Нэгдүгээрт. 1949 онд сонгуулийн тогтолцоонд 5%-ийн хязгаарлалтыг (босгыг) оруулсан. Үүний дагуу сонгогчдын нийт саналын 5%-ийг авч чадаагүй нам Бундестагт орох эрхгүй болсон. Тухайлбал 1990 онд Ногоон Нам энэ босгыг давж чадаагүй юм.
Хоёрдугаарт 1953 онд хоёр санал хураах зарчмыг нэвтрүүлсэн. Сонгогч эхний саналаараа сонгуулийн тойрогт өрсөлдөж буй нэр дэвшигчийг, хоёр дахь саналаараа тодорхой намыг сонгодог болсон.Үүнийг санал хуваагдах зарчим гэж нэрлэдэг.
Гуравдугаарт шуудангаар хураах аргыг сонгуулийн тогтолцоонд нэвтрүүлсэн Сонгуульд 1956 онд саналыг биечлэн ямар шалтгаанаар нэгэн бололцоогүй оролцох саналаа урьдчилан шуудангаар илгээх боломжтой юм.
Дерөвдүгээрт. 1970 онд сонгуулийн эрхийн насны доод хязгаарыг доошлуулсан. Урьд нь 21 наснаас сонгуулийн эрхийг эдэлдэг байсан бол 1970 оноос 18 нас хүрсэн иргэн сонгуульд оролцох эрхтэй болсон юм.
Тавдугаарт, 1985 онд гадаадад оршин сууж буй Германы иргэдийн сонгуулийн эрхийг баталгаажуулсан Гадаадад оршин сууж буй иргэд ихэнх сонгуульд оролцох тохиолдолд боломжтой болсон юм. Илтгэлийнхээ хоёрдахь хэсэгт оръё. 1949 оноос хойш үндсэндээ өөрчлөгдөөгүй сонгуулийн тогтолцоог хэрхэн тодорхойлж болох вэ? Үндсэн хуулиар сонгуулийн үндсэн зарчмуудыг тодорхойлж өгсөн билээ. Yүнд: сонгууль бүх нийтийн, тэгш, нууц, шууд, чөлөөтэй байхаар заасан юм. Эдгээр үндсэн зарчмууд ардчилсан, эрх зүйт аливаа төрийн хувьд хүчин төгөлдөр байдаг. Германы Бундестагийг цэвэр пропорционал зарчмын үндсэн дээр бүрдүүлдэг. Германд мөрдлөг болгож буй сонгуулийн сонгогчдын нийт саналын тогтолцоогоор 10 хувийг авсан нам мандатын 10 хувийг авдаг зарчимтай. Тухайн намын авсан саналын хувь хэмжээтэй тэнцүү байдаг. Мандатыг 3 үe шаттайгаар хуваарилдаг. Эхлээд нийт улсын хэмжээнд нам тус бүрд ногдох мандатын тоог тооцож гаргадаг. Хоёр дахь шатанд, муж улс бүрээр гаргадаг намуудын жагсаалтаар мандатыг хуваарилдаг. Сонгуулийн нийт 328 тойргоор шууд нэр дэвшигчийн авсан мандатын тоог туайн муж улсад хуваарилсан тооноос хасаж, үлдэх мандатыг намуудад жагсаалтанд бичигдсэн дарааллынх нь дагуу хуваарилдаг. (Мандат хуваарилах гурав дахь шат) Өөрөөр хэлбэл, олон шууд мандат авсан нам бусдаас давуу байдалд байна, Сонгогчийн хоёр дахь санал шийдвэрлэх ач холбогдолтой үүнээс харагдаж байгаа юм. Уг санал парламентын бүтцийг тодорхойлох үүрэгтэй. Тун цөөн тохиолдолд тухайн намын сонгуулийн тойрогт авсан мандат сонгогчийн хоёр дахь саналаар авах мандатын тооноос илүү гардаг.
Пропорционал тогтолцоонд хэд хэдэн хязгаарлалт байдаг. Yүнд юуны өмнө дурьдагдсан 5 хувийн босго хамаарна. Нийт саналын 5 хувийг авч чадаагүй намд мандат ногдуулдаггүй. Харин аль нэгэн нам доод тал нь 3 шууд мандат авч чадвал 5 хувийн босго гэлгүйгээр мандатын хуваарилалтанд оролцох эрхтэй болдог. Жишээлбэл Германы Нэгдмэл Социалист Намын залгамж халааг авсан Ардчилсан Социализмын нам (ялангуяа зүүн Берлинд их нөлөөтэй) Бундестагийн cонгуулийн үед 3 шууд мандат авсан тохиолдолд 5 хувийн босго гэлгүйгээр мандат хуваарилахад оролцох эрхтэй гэсэн үг юм.
Германы сонгуулийн тогтолцоог гадаадынхан холимоr систем гэж үзэх нь олонтаа боловч энэ нь эндүүрэл юм. Германы сонгуулийн тогтолцоо нь пропорционал систем юм. Гадаадьн олон улс орон Германы системийг шүтэн биширч зарим нь түүнийг хуулбарлан хэрэглэхийг оролддог. Тэгэхдээ тэд Германд биеллээ олж буй ардчиллыг эн тэргүүнд сонгуулийн тогтолцоо тодорхойлдоггүй гэдгийг мартдаг бололтой. Германы ардчилал нь таатай нөхцөл төдийгүй улс төрийн таагүй орчинд өөрийгөө илтгэн харуулж чадсан юм. Монголын ардчиллын хувьд ч мөн ижил зүйлийг хэдэн жилийн дараа хэлэх боломжтой болох болтугай. Илтгэлийнхээ сүүлийн хэсэгт Германы сонгуулийн тогтолцоо өөрийгөө шалгарсан арга хэмээн илтгэн харуулж чадсан уу гэсэн acyултад хариулъя. Энэ асуултыг би “тийм” гэж хариулж болно гэж үзэж байна. Хэдийгээр 5 хувийн босго зарим сөрөг үp дагавартай мөн 2 саналын зарчим нь тодорхой хэмжээгээр гуйвуулах боломж олгодог ч Германд хэрэгжүүлж буй сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлага байхгүй юм. Мажоритари тогтолцоor дэмжигчдийн тавьдаг ихэнх шаардлага ямар нэгэн хэмжээгээр одоо үйлчилж буй пропорционал системд тусгалаа олсон билаэ. Yүнд дараах гурван зүйлийг тэмдэглэн хэлэхийг хүсэж байна:
- Hэгдүгээрт. Засгийн газрыг үндсэндээ бух ард түмнээр сонгодог сонгууль явагдахаас өмнө сонгогч ямар намууд хоорондоо эвсэлд орохыг урьдчилан мэдсэн байдаг.
- Хоёрдугаарт. Засгийн газар хэд хэдэн удаа солигдсон. Тухайлбал. 1949-1969 Христийн ардчилсан холбоо (ХАX), Христийн нийгмийн холбооны (ХHX) эвсэл, 1969-1982 онд Германы Социалист нам засгийн эрхийг барьж байсан бөгөөд 1982 оноос ХАХ/XНХ эвсэл засгийн газрыг бүрдүүлж байна. Чухам хэр удаан уг засгийн газар байхыг ардчилсан төрд зөвхөн ард түмэн л мэднэ.
- Гуравдугаарт. Улс төрийн эрс үзэл бодол дэлгэрч чадаaгүй юм. Улс төрийн хэт барууны буюу хэт зүүний үзэл бодлыг баримтлагч намуудыг улс төрийн бодлогод нөлөөлөх явдлаас сэрэмжилж чадсан юм. ХБНГУ-д улс төрийн аядуу байдал зонхилдог.
ХБНГУ-ын 40 гаруй жилийн түүхэн хөгжлийн явцад пропорционал систем нь сонгуулийн шалгарсан арга болохоо харуулж чадсан юм. Мөрдөгдөж буй сонгуулийн тогтолцооны легитим чанар сүүлийн үед ихээхэн өссөн билээ. Түүхэн хөгжлөөр арга шалгарч чадсан цаашид хэрэгжих ёстой.
Тавин жилийн дараа шинээр батлагдах Монголын сонгуулийн хуулийн талаар ч мөн үүнтэй ижил үг хэлж болох байх гэдэгт би итгэл дүүрэн байна. Тэгэхдээ уг хууль нь Германыхаас aрай хялбар бөгөөд ойлгомжтой болох байх гэж найдаж байна.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа. Цагаа хэтрүүлсэн явдалд та бүхнээс хүлцэл өчье. Гэхдээ л туулж ирсэн аян замын урттай харьцуулахад богинохон илтгэл боллоо.
Prof. Dr. Eckhard Jesse
Sehr geehrte Organisatoren der Konferenz, sehr geehrte Abgeordnete, meine Damen und Herren!
Es ist freuer mich eine grosse Ehre, an dieser Konferenz teilnehmen zu koennen und Ihnen einen kurzen Vortrag zum deutschen Wahlsystem zu praesentieren. Ich habe gestern mit grossem Interesse den Stellungnahmen der Parteien gelauscht und bin beeindruckt von dem Ernst und der Sachlichkeit, mit der über eine Reform des Wahlsystems diskutiert wurde. Das ist ein zuversichtliches Zeichen. Der Wandel (von einer Diktatur in eine Demokratie) kann nur friedlich erfolgen – ballot, not bullit- so heisst es im Englischen. Die Mongolei ist dafuer ein Beispiel, das Mut macht.
Zunaechst zum Aufbau meines Vortrages. Er ist in drei Teile gegliedert. Erstens moechte ich etwas zur Geschichte und zur Entwicklung des deutschen Wahlsystems seit dem Zweiten Weltkrieg sagen Zweitens geht es um eine Erklaerung des Wahlsystems Drittens werde ich eine Bewertung des Wahlsystems vornehmen. Ich werde versuchen, gelegentlich einige Parallelen zur Mongolei zu ziehen. Gestatten Sie mir noch eine grundsaetzliche Vorbemerkung.
In einem demokratischen Verfassungsstaat entscheiden die Waehler darueber, wem fuer eine bestimmte Zeit Macht anzuvertrauen ist Demokratie heisst Herrschaftsauftrag auf Zeit. Ein wichtiger Mechanismus des demokratischen Verfassungsstaates stellt das jeweilige Wahlsystem dar. Die Kernfrage lautet wie folgt: Soll das Wahlsystem eine stabile Regierung foerdern und dabei in Kauf nehmen, dass die Gerechtigkeit Schaden leidet? So argumentieren die Anhaenger der Mehrheitswahl. Oder ist spiegelbildliche Repraesentation das ausschlaggebende Kriterium fuer das richtige Wahlsystem- auch auf die Gefahr hin, die Regierungsbildung werde erschwert? So argumentieren die Betuerworter der Verhaeltniswahl.
Ich komme zum ersten Punkt, zur Geschichte und Entwicklung des Wahlsystems.
Nach 1945, nach dem Ende der NS-Diktatur stand Deutschland vor einer aehnlichen Situation wie die Mongolei 1990. Ein neues demokratisches Wahlsystem musste erlassen werden Man befand sich in einer Art Stunde Null. Im Parlamentarischen Rat der verfassungsgebenden Versammiung setzten sich die Anhaenger der Proportionalwahl durch. Ihr Hauptargument: Bei einem Neuanfang Ihr unterschiedlichen alle sich muessen politischen Interessen gleichgewichtig im Parlament niederschlagen. Keine relevante politische Kraft darf von der politischen Verantwortung ausgeschlossen warden.
Das Verhaeltniswahlsystem in der Bundesrepublik Deutschland ist bis auf den heutigen Tag nicht geaendert worden. Die Anhaenger der Mehrheitswahl scheiterten mit ihren Reformversuchen. Allerdings hat es fuenf groessere Reformen gegeben, die nicht direkt mit der Frage NVerhaeltniswahlP order NMehrheitswahlP in Verbindung stehen.
Erstens: 1949 wurde die Fuenfprozenthuerde eingefuehrt Parteien, die nicht mindestens fuent Prozent der Stimmen erreichen, ziehen nicht in den Deutschen Bundestag ein. Im Jahre 1990 scheiterten beispielsweise die Gruenen an der Sperrklausel.
Zweitens: 1953 wurde das Zweistimmensystem eingefuehrt. Erststimme hat der Waehler fuer den Wahlkreiskandidaten, eine Zweitstimme fuer die Partei. Man kann die beiden Stimmen unterschiedlich abgeben. Dieses Verfahren heisst Stimmensplitting.
Drittens: 1956 wurde die Briefwahl eingefuehrt. Wer am Wahltag verhindert ist, kann bereits vorher zu Hause waehlen. (Wenn zum Beispiel, jetzt in Deutschland Wahlen waeren, koennnten meine Frau und ich Briefwahl vornehmen.)
Viertens: 1970 wurde das Wahlalter gesenkt Seither koennen alle Deutschen mit 18 Jahren waehlen. Vorher lag das aktive Wahlalter bei 21 Jahren.
Fuenftens: 1985 wurde das Wahlrecht fuer Auslandsdeutsche beschlossen. Wer im Ausland lebt, darf jetzt jedenfalls in vielen Faellen auch waehlen. Herr Prohl kann etwa bei der naechsten Bundestagswahl am 16 Oktober dieses Jahres seine Stimme abgeben, auch wenn er sich viele Tausend km entfernt von der Bundesrepublik in der Mongolei aufhaelt.
Ich komme zum zweiten Punkt: Wie laesst sich das im Prinzip seit 1949 unveraendert bestehende -gleichwohl nicht Vertassung beschreiben? In der Verfassung sind die Wahlgrundsaetze festgelegt: Allgemein, gleich, geheim, unmittelbar, frei. Sie sind charakteristisch fuer jeden demokratischen Verfassungsstaat.Mandate. Es handelt sich beim Bundestagswahlrecht um Verhaeltniswahl. Stimmen-und Mandatsanteil fallen zusammen. Eine Partei, die zehn Prozent der Stimmen erreicht hat, erhaelt auch zehn Prozent der Mandate. Die Zuteilung der Mandate ertolgt in drei Verfahrensschritten Zunaechst wird die Zahl der auf die Parteien entfallenden Mandate im gesamten Bundesgebiet ermittelt Im zweiten, fuer jede Partei gesondert durch gefuehrten Ermittlungsvertahren verteilt man die Mandate auf die jeweiligen Landeslisten. Hat eine Partei in einem bestimmten Bundesland extrem gut oder schlecht abgeschnitten, wirkt sich das entsprechend aus. Die in den 328 Wahlkreisen des Bundes errungenen Direktmandate der Parteien werden schliesslich von der Gesamtzahl der in einem Bundesland zugeteilten Mandate abgezogen. Die verbleibenden der Reihenfolge auf der Landesliste (drites Zuteilungsverfahren). Wer viele Direktmandate gewinnt. Ist also nicht beguenstigt Massgebend ist daher die Zweitstimme. Sie entscheidet ueber die Zusammensetzung des Parlaments Nur in Ausnahmefaellen kommt es zu Ueberhangsmandaten. Sie entstehen dann, wenn eine Partei mehr Wahlkreismandate erhaelt, als ihr nach den Zweitstimmen zustehen.
Das Proportionalprinzip erfaehrt allerdings eine gewichtige Durchbrechung. Das ist die bereits erwaehnte Fuenfprozenthuerde Wer keine fuent Prozent der Stimmen errungen hat, bleibt von der Mandatsvergabe ausgenommen. Es sei denn, eine solche Partei verfuegt ueber mindestens drei Direktmandate Dann gilt die Fuentprozentklausel nicht Ein Beispiel: Wenn die PDS, Nachfolgepartei der SED8 bei der Bundestagsswahl mindestens drei Direktmandate, erringt (sie hat Hochburgen in Ostberlin) dann muss sie nicht die Fuenfprozenthuerde ueberwinden, um Mandate zu bekommen. Das deutsche Wahlsystem wird im Ausland vielfach bewundert, und manche Laender wollen es einfuehren nach dem Motto Пmade in GermanyP Dabei wird uebersehen, dass die Funktionsweise der deutschen Demokratie nicht in erster Linie vom Wahlsystem abhaengt. Die deutsche Demokratie ist laengst keine Schoenwetterdemokratie mehr Sie hat sich auch bei schlechtem politischem Wetter bewaehrt. Moege das zukuenftig auch fuer die Mongolei gelten.
Ich komme kurz zum dritten und letzten Punkt: Hat sich das deutsche Wahlsystem bewaehrt? Diese Frage moechte ich mit ja beantworten. Es besteht m.E kein grundsaetzlicher Reformbedarf, auch wenn die Fuenfprozenthuerde bestimmte negative Nebeneffekte aufweist und das Zweistimmensystem Missbraeuche beguenstigt. Die meisten Forderungen der Anhaenger der Mehrheitswahl sind mehr oder weniger durch das geltende System der geworden. Ich zaehle drei Punkte auf: Verhaeltniswahl. Wirklichkeit geworden. Ich zaehle Punkte auf:
Erstens. Faktisch wird die Regierung durch das Volk gewaehlt. Der Waehler weiss vor der Wahl, welche Partei mit welcher Partei eine Koalition eingehen will.
Zweitens Regierungswechsel sind ausgeblieben. Von 1949 bis 1969 regierte die CDU/CSU (als Hauptregierungspartei) von 1969 bis 1982 die SPD, seit 1982 regiert wieder die CDU/CSU. Wie lange, das entscheidet der Souveraen in der Demokratie – das Volk !
Drittens. Politische Radikalisierungen sind, Rechts- und linksextreme Parteien hatten bisher keine Chance, die politische Willensbildung zu gefaehrden. Der Trend zur Mitte ist in Deutschland verbreitet.
Wie die mehr als vierzigjaehrige Geschichte der Bundesrepublik Deutschland zeigt, ist sie mit dem Verhaeltniswahlsystem gut gefahren. Dem geltendem Wahlsystem ist inzwischen betraechtliche Legitimitaet zugewachsen durch seine Funktionsfaehigkeit, aber auch durch seine Dauerhaftigkeit. Was sich werden.
Ich moechte meiner Hoffnung Ausdruck geben, dass man in fuenfzig Jahren das Gleiche von dem neuen Wahlsystem in der Mongolei sagen wird. Hoffentlich ist dieses dann etwas verstaendlicher als das Wahlsystem in der Bundesrepublik. Ich bedanke mich fuer die Aufmerksamkeit und bitte um Verstaendnis dafuer, dass ich die Zeit etwas ueberzogen habe. Fuer die lange Reise in die Mongolei aus Deutschland ist es immer noch eine kurze Rede geworden.
