ҮНЭТ ЦААСНЫ ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭХ ҮНЭТ ЦААС ГАРАЛТ

Ц. Гомбосүрэн
/Эдийн засагч/

Удиртгал

Үнэт цаасны зах зээл дэх үнэт цаас гаргалт, IPO[1] сэдэвт судалгааны ажлаараа сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын хөгжилд шинэ эринг эхлүүлээд байгаа үнэт цаасны зах зээлийн тухай тэр дотроо нарийвчлан шинээр үнэт цаас гаргах IPO-ийн тухай шинжилгээ хийхийг зорилоо. Байгалийн баялгаа олборлохтой холбогдон манайд шинэ бөгөөд томоохон хөрөнгө оруулалт шаардсан уул уурхайн компаниуд үүсгэн байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Салбарын онцлогоос хамаарч маш их хэмжээний хөрөнгийн эх үүсвэр эдгээр компаниудад шаардлагатай байдаг тул гадаадын зах зээлд үнэт цаасаа гаргах зайлшгүй шаардлага гардаг юм.

Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 11-р тогтоолд[2] мөн ашигт малтмалын ордын хувьцааг гадаад дотоодын зах зээлд арилжихыг заасан байна.

Дэлхийн зах зээлд компаниуд хувьцаагаа борлуулснаар хөрөнгийн эх үүсвэрийг хангалттай хэмжээгээр олж чадаж байгаагаас гадна олон улсын жишгийг хангасан үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж болдог. Энэ нь хүнд хэцүү мэт боловч компанийн ирээдүйд маш их тустай зүйл бөгөөд дэлхийд өрсөлдөх олон боломжийг тухайн компанид нээж өгдөг байна.

Үнэт цаасны зах зээл Америкт 500 гаруй жилийн өмнө үүсч хөгжсөн түүхтэй бөгөөд Англи, Герман, Хонгконг, Австрали, Канад, Өмнөд Солонгос зэрэг улсуудад нэлээд эрчимтэй хөгжиж, хөгжлийн өндөр түвшинд хүрсэн бол Иран, Венесуэлийн хөрөнгийн биржүүд шинэчлэл хийсний үр дүнд 2011 онд хувьцааны индексийн өсөлтөөрөө дэлхийд тэргүүлж эхэлсэн байна.[3] Ямар үзүүлэлтээр хөрөнгийн зах зээл болон хөрөнгийн биржийг хөгжсөн, сайн гэж дүгнэх нь ялгаатай. Мөн Монголын компаниуд, тэр тусмаа манай компанид аль хөрөнгийн зах зээл болон бирж илүү тохиромжтой байгааг нарийн судалсны үр дүнд дээрх асуудалд дүгнэлт өгөх хэрэгтэй юм.

Одоогийн байдлаар Монголд уул уурхай хайгуул, олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 60 гаруй компанийн үнэт цаас Лондон, Торонто, Хонгконг, Австралийн хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж байна. [4]

IPO-ийн гаргах ажил Монголд анх эхэлснээс хойш 10 жил[5] болж байхад дээрх мэдээлэл бол маш өндөр үзүүлэлт гэж болохоор байна.

Монголын компаниуд дангаараа IPO гаргасан гэж болохгүй. Яагаад гэвэл үүний эхлэлийг Рио Тинто, Айванхоу Майнз компаниуд тавьсан бөгөөд анх Оюу толгойн хайгуулын лицензийг эзэмшиж Монголын нэрийг гадаадын хөрөнгийн биржүүд дээр гарган, арилжаанд оролцож, улмаар хувьцааны үнэ нь өссөөр байгаа юм.[6]

Гадаадын хөрөнгийн биржид шууд IPO гаргах нь Монголын компаниудад шинэ боловч маш их ирээдүйтэй мөн зайлшгүй шаардлага урган гарч байгаа тул судлах хэрэгцээтэй байна. Монголын бие даасан компаниудаас хувьцаагаа гадаадын хөрөнгийн биржид гаргасан анхны монгол компани бол Петро Матад компани юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржид 2008 оны 5 дугаар сард газрын тосны хайгуулын ажил эрхэлдэг энэ компани бүртгүүлж хувьцаагаа зарж эхэлсэн байдаг[7].

2010 онд Энержи ресурс ХХК-ийн толгой компани болох Mongolian mining corporation нэртэй 975 кодтойгоор Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа бүртгүүлэн гаргасан юм. Тэр үед хувьцааны нээлтийн үнэ 7,02 HK$ -оор үнэлэгдэн, зарагдсан эхний өдрөө 7,35 HK$ болж 4,7%-ийн өсөлттэй байжээ[8].

Үүнээс гадна Монголын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх олон бодлогын баримт бичиг, тогтоол шийдвэрүүд[9] гарсан бөгөөд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийн тендерийг 2010 онд зарласан юм. Үүнд олон улсын томоохон баг, консерциум оролцсоноос Лондонгийн хөрөнгийн бирж ялж улмаар 2010 оны 12 сард Монголын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх урт хугацааны түншлэлийн Стратеги хамтын ажиллагааны гэрээг байгуулсан.[10]     Гэрээний үйл ажиллагааны хүрээнд  2011 оны 4 сарын 7-ны өдөр Ажлын мастер гэрээнд хоёр тал харилцан тохиролцож гарын үсэг зурсан байдаг.

Мастер төлөвлөгөөний дагуух үйл ажиллагааны үр дүнд гадаадын хөрөнгө оруулагчид МХБ[11]-ийн, Монголын компаниуд МХБ-ээр дамжуулан олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн арилжаанд оролцох боломжтой болох юм. Цагийн бүсийн хувьд Улаанбаатар- Лондон-Торонтогийн 24 цагийн арилжааны бүсэд холбогдсоноор арилжаа тасралтгүй явагдаж чадна.

Тун удахгүй хөрөнгийн зах зээлд компани бүр оролцож хөрөнгийн хэрэгцээгээ хангахаас гадна иргэн бүр эх орны хишгээрээ арилжаа хийх боломжтой болох нөхцөл бүрдэх юм[12].

МХБ шинэчлэл хийж эхэлснээр дэлхийн шилдэг шинэчлэл хийсэн орнуудын жагсаалтын хоёрдугаарт Венесуэлийн дараа орсон бөгөөд хувьцааны индекс[13] 2011 онд 32,6 хувиар өсчээ[14]. Энэ бол Монголын хөрөнгийн зах зээл хөгжиж байгаагийн илрэл гэж болох юм.

Судалгааны ажлын зорилго, зорилтууд

Судалгааны ажлын зорилгыг дараах байдлаар тавьж байна.

Олон улсын хөрөнгийн зах зээл дэх IPO түүний листингийн шаардлага, нөхцөлийг судалж, Монголын компаниуд гадаад зах зээлд үнэт цаас гаргаж эх үүсвэр хуримтлуулахад тохиромжтой зах зээлийг сонгох юм.

Үүний тулд дараах зорилтуудыг тавьж байна.

• Монголын компаниуд Үнэт цаасны зах зээлд шинээр үнэт цаас гаргах зорилго болон, шалтгаануудыг тодорхойлох
• IPO хийх биржүүдийн шалгуурыг тодорхойлон харьцуулах
• Аль хөрөнгийн бирж Монголын компаниудын хувьд боломжтой болохыг илрүүлэх гэж үзэж байна.
• Хөрөнгө оруулагчдын зан төлвийн тухай судлав.

Сэдвийн судлагдсан байдал

Олон улсын зах зээлд үнэт цаас гаргах тухай сэдвээр сүүлийн үед цөөнгүй судалгаа хийгдсэн байна. СЭЗДС-ийн хувьд 2011 оны байдлаар

• “Олон улсын зах зээлд IPO гаргах урьдчилсан нөхцлийг хангах асуудал” сэдвээр Б. Намуун
• “Уул уурхайн төслүүдийг үнэт цаасаар санхүүжүүлэх асуудалд” сэдвээр Д. Эрдэнэбилэг
• “Монгол дахь ураны олборлолт, түүнийг олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр үнэт цаас гарган санхүүжүүлэх нь” сэдвээр Э. Тунгалаг
• “Монголын компаниудын IPO-г хөгжүүлэх нь” Н. Увдис (2010 он) нар судалгаа хийсэн байна.

Б. Намуун Монголын компаниуд IPO гаргахад гадны хөрөнгийн биржүүдийн олон шалгуурыг хангаж чадахгүй байна гэж үзсэн бөгөөд үүнд компанийн ашиг, орлого, зах зээлийн үнэлгээ хүрэхгүй байгаа тухай бичжээ. Мөн санхүүгийн бүртгэл тайлан олон улсын стандарт хангахгүй байгаа, компанийн засаглал бүрэлдээгүй, хувь нийлүүлэгч, ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлага салангид бус зэрэг хүндрэлүүдийг дурдсан байна.

Үүнийг батлах хамгийн энгийн ойлголт бол татварын мэдээнээс компаниудын борлуулалтын хэмжээг олж болно гэж миний бие үзсэн бөгөөд Хавсралт 7-д мэдээллийг үзүүлсэн байгаа. Жишээлбэл борлуулалтын орлого жилд 1 тэрбум төгрөгөөс дээш байгаа компани Монголд нийт компанийн 2,3%-ийг эзэлж байгаа юм[15]. Энэ нь ойролцоогоор 750,000 ам.доллар бөгөөд Хонгконгийн хөрөнгийн биржийн шаардаж байгаа 2,5 сая ам.долларт ч хүрэхгүй байгаа юм.

Эдгээр судалгаанууд ихэвчлэн уул уурхайн компаниудын талаар хийгдсэн байна.

Сэдвийн шинэлэг байдал

Өөрийн судалгааны ажлыг шинэлэг байлгах үүднээс Германы хөрөнгийн биржийг түлхүү судалсан бөгөөд хөрөнгө эргэлтээрээ 2011 онд дэлхийд 6 дугаар байранд орсон, NYSE хөрөнгийн биржтэй нэгдэж дэлхийн хамгийн том хөрөнгийн бирж болохоор төлөвлөж байгаа зэргийг судлах хангалттай шалтгаан гэж үзлээ. Мөн энэ биржийг Лондон, Хонгконгийн хөрөнгийн биржүүдтэй зарим үзүүлэлтээр харьцуулж, Монголын компаниудад мэдээлэл өгөх зорилгыг агуулсан болно. Мөн 2011 оны олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн мэдээлэл болон 2012 оны зах зээлийн төлөв байдлыг судаллаа. Эконометрикийн аргаар мөн 2015 он хүртэл зах зээлийн хандлагыг таамаглаж гаргасан.

Судалгааны арга зүй

• Онолын судалгаа хийх
• Хоёрдогч мэдээллийн эх үүсвэр дээр тулгуурлан харьцуулсан судалгаа хийх
• Регрессийн шинжилгээгээр IPO гаргаж босгох хөрөнгөний хэмжээнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойллоо.

1. Онолын хэсэг

1.1 Үнэт цаасны зах зээл

            Үнэт цаасны зах зээлд анх хувьцааг анхдагч зах зээлд гаргаад дараа нь хоёрдогч зах зээлд тухайн хувьцаа арилжаалагддаг. Анх хувьцаа гаргахад олон үе шаттай үйл ажиллагаа явагддаг бөгөөд гол зорилго нь шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг олж авах явдал байдаг. Өөрөөр хэлбэл биржээр дамжуулан олон нийтэд санал болгосон хувьцаа эхний хөрөнгө оруулагчдад зарагдаж дуусах хүртэлх арилжааг анхдагч зах зээлд хийдэг. Иймд анхдагч зах зээлийн арилжаанаас олсон бүх орлого компанид орж цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжтой болно. Энэ хугацаанд анхны хөрөнгө оруулагчид хувьцаагаа зарах боломжгүй ба хоёрдогч зах зээлийн арилжааг хүлээдэг.[i]

Харин хоёрдогч зах зээл дээр нэгэнт гарсан хувьцааг хөрөнгө оруулагчид ханшийн зөрүүнээс ашиг олох, тухайн компанид эзэмшлийн хувьтай болох зэрэг зорилгоор худалдан авдаг. Энэ үед хувьцаа худалдсан орлого нь компанид бус хөрөнгө оруулагчид очдог.[ii]

Хувьцааны зах зээл дэх үнээр тухайн компанийн үнэ цэнэ тодорхойлогдож байдаг. Харин анхдагч зах зээл дээр хувьцааны нэрлэсэн үнийг компани өөрийн судалгаан дээр үндэслэн тогтоодог.

Хувьцааг олон нийтэд санал болгох нь ерөнхийдөө анх удаа санал болгох, хоёр дахь удаа санал болгох гэсэн 2 өөр ойлголтыг өөртөө агуулж байдаг. Энэ нь анх удаа хувьцааг олон нийтэд санал болгохоос гадна нэмж хувьцаа гаргахыг хэлж байгаа бөгөөд компанийг бусдад худалдах бус хөрөнгө оруулалт нэмж татах, компанийн үйл ажиллагааг хөгжүүлэх зорилготой үйл ажиллагаа байдаг.

Компанийн дүрэмд зарласан хувьцааны тоог заавал тусгадаг ба энэ нь ирээдүйд хөрөнгө оруулагчдын авч болох хамгийн их хувьцааны тоог илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл компани нийт хэдэн хувьцаанд хөрөнгө нь хуваагдахыг илэрхийлэх бөгөөд эдгээрийн тодорхой хувь нь эзэнгүй хадгалагдаж үлдэж болно. Шаардлагатай тохиолдолд дүрэмд өөрчлөлт оруулах замаар зарласан хувьцааны тоог нэмж болох ба хувь нийлүүлэгчдийн хурлаар баталдаг юм.[16]

Хоёр дахь удаа хувьцааг олон нийтэд санал болгох гэдэг нь тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигчид өөрсдийн эзэмшиж буй хувьцаагаа олон нийтэд санал болгохыг хэлдэг. Энэ тохиолдолд зөвхөн хувьцаа эзэмшигчид л солигдох юм. Үүний сонгодог жишээ бол төрийн өмчид компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг биржээр дамжуулан бусдад худалдаж болно.[17]

Үнэт цаасаа анх удаа олон нийтэд санал болгох (IPO) гэдэг нь хаалттай буюу хязгаардлагдмал хариуцлагатай компани, эсвэл шинээр үүсгэн байгуулж буй аливаа компани үнэт цаасаа олон нийтэд санал болгон үнэт цаасны анхдагч зах зээлд байршуулах үйл ажиллагаа юм[18].

Энд мөн хэд хэдэн ялгааг ойлгох зайлшгүй шаардлагатай.

IPO гаргана гэдэг бол хөрөнгийн зах зээлд анх удаа хувьцаа гаргах үйл явц бөгөөд ихэвчлэн шинэ, эсвэл хуучин боловч хувьцаа биржид гаргаагүй байсан компанийн хувьцаагаа олон нийтэд арилжихыг хэлдэг.

Харин аль хэдийн хувьцаагаа бирж дээр гаргасан компани дахин шинээр нэмж хувьцаа гаргахыг нэмэлт хувьцаа гаргах үйл явц гэх бөгөөд маш олон тооны хувьцааг компаниуд гаргаж байдаг.

Хувьцааг олон нийтэд санал болгох үйл явц болон бэлтгэл ажил нэлээд урт буюу хоёр жилийн хугацааг доод тал нь авдаг байна. Юуны өмнө компани заавал биржид бүртгүүлэх хэрэгтэй. Мөн хөрөнгийн зах зээлийн зохицуулагч байгууллага буюу Санхүүгийн зохицуулах хорооноос зөвшөөрөл авдаг.

1.2 Хувьцаа гаргах үйл явц

Хувьцаа гаргах үйл явц нь  хамгийн товчоор бол дараах үеүдэд хуваагддаг.

• Анхан шат буюу холбоо тогтоох үйл явц

1. Захирлууд, шийдвэр гаргах түвшинд уулзаж компанийн дотоод асуудлаа ярилцана.
2. Хувьцаа гаргах хэрэгцээ, зорилго, үндэслэлүүдийг үнэлж хэлэлцэнэ.
3. Зөвлөх буюу андеррайтер гадны компанид нөхцөл байдлаа танилцуулна.
4. Судалгаа шинжилгээн дээр үндэслэх андеррайтертай гэрээ хийнэ.
5. Хэд хэдэн шаардлагатай оролцогч талуудтай гэрээ хийнэ.
6. Төлөвлөгөөнүүд гаргана.
7. Хуулийн зөвлөхтэй гэрээ хийнэ.

• Бодит үйл ажиллагаа

8. Андеррайтер нь бусад мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран тухайн компанийн тухай бүх талыг харуулсан танилцуулга номыг бэлтгэдэг.
9. Бүртгүүлж шалгуулах ёстой бирж, санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэгт танилцуулгаа өгнө.
10. Ямар төрлийн үнэт цаас гаргахаа шийднэ.
11. Брокеруудтай уулзана.
12. Маркетинг, сурталчилгаа, PR агентлагуудтай уулзана.
13. Оролцох брокеруудтай компани дээр уулзалт хийнэ.
14. Танилцуулах шоу буюу уулзалтууд хийнэ.
15. Хувьцааны үнэ тогтооно.
16. IPO гаргаж 3-7 хоног арилжаа нээлттэй байна.
17. IPO хаалт хийнэ.

Хөрөнгийн зах зээлд гарснаар байгууллагад хурдан өргөжих, өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх болон өөрийн хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэхэд давуу талыг олгодог.

Мөн хувьцаа гаргаснаар компанид урт хугацааны хөрөнгө оруулалт болж орж ирдэг юм. Компани хувьцаа гаргахдаа хөрөнгийн ихэнх хувийг өөртөө авч үлдэх эсвэл бага хэсгийг авч үлдэх гэсэн хоёр сонголтоос шийдвэр гаргадаг байна. Нийт хөрөнгийн ихэнх хувийг өөртөө авч үлдсэнээр хөрөнгө оруулагчдын хувьцааны өгөөжийн хүлээлт болон эрсдлийг өөртөө авч үлдэж байгаа хэрэг. Иймд энэ харьцааг урт хугацаанд боломжит түвшинд барьж байхыг компани зорьж ажиллах болдог. “Германы компаниудын хувьд өөрийн хөрөнгийн хэмжээ европын бусад улсуудтай харьцуулахад харьцангуй доогуур байдаг”. (Германы хөрөнгийн биржид гарах таны зам, 2011 Гарын авлага х.15)

Үнэт цаас гаргаснаар компанийн хувьд нийтэд маш их нээлттэй болж олны анхааралд ордог. Дэлхийн зах зээлийн хувьд Reuters, Bloomberg, CNBC, N24 зэрэг бүхий л хэвлэл мэдээллийн бизнесийн сувгууд, өдөр тутмын сонингууд  болон интернетийн хуудсуудаар   компанийн үйл ажиллагаа, өсөлт бууралтыг мэдээллэж байдаг. Сүүлийн жилүүдэд жижиг дунд компаниуд өөрийн хөрөнгө болон менежментийг салгах, үйл ажиллагаагаа ил тод болгох шаардлага зайлшгүй тулгарч байна. Өөрөөр хэлбэл үнэт цаас гаргаснаар энэ бүхнийг нэг дор шийдэх боломжтой болж байгаа юм. Гадаадын хөрөнгийн биржид үнэт цаас гаргаснаар дотоодын ганц зах зээлээс хамаарах хамаарлыг багасгаж, хувьцааны үнийн өсөлтийг даган хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгддэг байна[19]. Зөвхөн өөрийн хөрөнгөөр гадаад зах зээлд гарах, салбар нэгжээ байгуулах гэдэг маш хүндрэлтэй учраас гадаадын хөрөнгийн биржид хувьцаа гаргах нь илүү дөхөмтэй билээ.

Компани дотооддоо өөрийн хувьцааг ажилчдын идэвхийг сайжруулах зорилгоор мөн ашиглаж болдог. Компанийнхаа хөрөнгөөс эзэмшигч байх нь байгууллагын зорилгод хүрэхэд ажилчид удирдлагыг нэгтгэж өгдөг давуу талтай юм.

Хувьцаа гаргаснаар компанийн стратегийн шийдвэрийг зөвхөн удирдлага бус хувьцаа эзэмшигчид, хөрөнгө оруулагчид, харилцагчид, зах зээлийн шинжээч судлаачид, хэрэглэгчид зэрэг маш өргөн хүрээний хараан дор гаргадаг. Компанийн үйл ажиллагааны хөгжлийг зөвхөн жилийн эцсийн тайлангаар бус хувьцааны үнээр хэмждэг болдог. Хувьцааны үнэ өсөх нь компанийн хөрөнгийг өсгөх сайн талтай ба энэ зөвхөн тухайн компаниас бус зах зээлийн хандлага, салбарын өсөлттэй холбоотой байдаг юм.

Хэрвээ хувьцаа гаргасан бол ямар ч чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг байсан хамаагүй компани хувьцаагаа өөрийн нэг бүтээгдэхүүн гэж ойлгож анхаарлаа хандуулж ажиллах шаардлагатай.  Үүний зэрэгцээ европын холбооны зохицуулалттай биржээс ерөнхий болон прайм стандартыг шаарддаг нь үйл ажиллагааг маш их ил тод байлгах ёстой болгодог.[20] Хувьцаа эзэмшигчдийн итгэлийг олж авч урт хугацаанд хадгалахын тулд  компаниас нэлээдгүй  цаг хугацаа болон хөрөнгийг зарцуулах нь зайлшгүй хэрэгтэй болдог юм. Компани мэргэжлийн өндөр түвшинд, итгэл найдвартай харилцааг үүсгэх хэрэгтэй ба тааруу мэдээг ч гэсэн тэдэнтэй хуваалцдаг байх ёстой. Энэ бүхний үндсэн дээр компани болон хөрөнгө оруулагчдын харилцаа оршин тогтнодог байна.

Өөрийн хөрөнгийг хувьцаагаар баталгаажуулах болон компанийн хяналтын эрх хөрөнгө оруулагчдад тухайн компанийн хувьцааг худалдан авснаар үүсдэг юм. Компанийн хувьцааг худалдан авснаар тухайн этгээдэд компанийн хөрөнгийг эзэмших эрх нээгдэх бөгөөд шийдвэр гаргалтанд нөлөөлөх боломжтой болдог. Ашгийн хуваарилалт, хөрөнгө өсгөх, нэгдэх зэрэг менежментийн чухал шийдвэрүүдийг компани хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаар шийддэг. Зах зээлийн хэлбэлзлээс компанийн хувьцаа ихээхэн хамааралтай байдаг. Сайн үр дүнтэй ажиллах бүрт тухайн мэдээ зах зээлд хурдан тарж хувьцааны үнэ шууд өсдөг гэж хэлэх боломжгүй. Үүнийг харин зах зээлд үргэлж мэдээллэж байх хэрэгтэй.  Хөрөнгө оруулагчидтай мэргэжлийн түвшинд харьцаж зах зээлд зөв мэдээлэл тарааснаар зөвхөн тухайн компанийн төдийгүй салбарын хувьцааны үнийг өсгөх ч боломжтой.

Хувьцаа гарган зах зээлд арилжсанаар компанийн эзэмшигч хэн байх гэдэг нь тухайн компанийн стратегийн сонголт биш болж хувирдаг. Учир нь хувьцааны дийлэнх хэсгийг хэн зах зээлд худалдаж авснаас шалтгаалж өөрчлөгддөг байна. Жижиг дунд хэмжээний компанийн хувьд хөрөнгийн зах зээлд гарах бүх зардлуудыг нарийн тооцох шаардлагатай.

1.3 Ажил олгогчийн хүчин чармайлт буюу хүний нөөцийн оролцоо

Биржид бүртгэлтэй болохтой холбоотой үйл ажиллагаанууд ажил олгогчийн төдийгүй компанийн бүх нийтийн хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлдэг. Мөн өндөр чадвартай менежерүүд энэ төлөвлөгөөт ажиллагаанд хувийн зүгээс холбогдож байдаг. Учир нь биржид гарах төлөвлөгөө нь компанийн хувьд сайхан боломжийг олгодог тул ажилтнууд өөрийн хүссэн мэргэжлийн чиглэлээ олж компанитай холбоотой болж чадна. Зөвхөн ажил олгогч, ажилтнуудад төдийгүй хөрөнгө оруулагч, хувь нийлүүлэгч зэрэг компанийн хөгжил, ашигтай байдлыг хүсдэг хүн бүрт биржид гарах энэ  төлөвлөгөө ашиг авчирдаг. Өөрөөр хэлбэл ажилдаа хүмүүс илүү бүтээмжтэй сэдэлжсэн байдалтай ханддаг байна.

Олон улсын зах зээлд өөрийн хөрөнгөөр гарах нь маш хүндрэлтэй. Хэрэв компани өргөжин тэлэх стратеги барьж байгаа бол компанийн үйл ажиллагаагаа хөрөнгийн зах зээлд өргөжин тэлэхээс аргагүй бөгөөд энэ нь хүчтэй өсч байгаа зах зээлд амьд үлдэх арга болдог. Энэ бол урт хугацаанд ажилтай байх зорилготой ажилтнууд болон бизнесээ өргөжүүлэх хүсэлтэй ажил олгогчид, эздийн хувьд ашиг сонирхлыг нэгтгэж өгдөг. Мөн хувьцааг санхүүжилтийн хэрэгсэл болгон ашигласнаар компанийг аль нэгэн томоохон компани худалдан авах нөхцөлийг саармагжуулах давуу талтай. Өөрөөр хэлбэл олон нийтэд хувьцаагаа зардаг тул эрсдэл багасч байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй.

1.4 Компанийн бирж дээр гарахын өмнөх санхүүжилтийн хэлбэр

Шинээр хөрөнгийн санхүүжилт хийж байгаа шинэ компаниуд эхний жилүүдэд гаргасан хувьцаагаа хэсэг хугацаа өнгөрч үйл ажиллагаагаа жигдэрсний дараа зах зээл дээрээс хувьцаагаа буцаан худалдаж авч болдог. Ийнхүү биржид гарах хувилбар нь мөн биржээс компаниуд хувьцаагаа буцаан авдаг авч болно гэсэн үг. Германы бирж нь компаниудын энэ хөгжлийг дэмжиж ажилладаг байна. Тэгэхээр бирж нь компанийг зах зээлд хувьцаа гаргахаас өмнө ч мөн үйлчилгээ үзүүлдэг гэж ойлгож болно.

Германы санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтын форум[21] бол европын хөрөнгө оруулалтын мэдээлэл, харилцааны тэргүүлэх хэмжээний уулзалт байдаг. Шинэ технологи, инноваци бүхий, цаашид хөгжин дэвших боломжтой, үүсэн байгуулагдаж байгаа олон компаниуд энэ форум дээр хамтарсан болон бие даасан хөрөнгө оруулагчидтай уулзаж харилцаа тогтоож чаддаг байна. Удахгүй бирж дээр хувьцаа гаргах гэж байгаа компаниуд ч мөн хөрөнгө оруулагчдад үйл ажиллагаагаа сурталчлан, хөрөнгө оруулагч, мэргэжлийн байгууллагуудад танилцуулга хийж авдаг. Энэ форум жилд хоёр удаа Германы хөрөнгийн бирж болон Германы сэргээн босголтын зээлийн банк[22] хамтран зохион байгуулдаг байна.

1.5 Компанийн хувьцаа гаргах зорилго

Компани биржид хувьцаа гаргахаасаа өмнө компанийн стратеги, үйл ажиллагааны онцлог болон хамгийн гол нь IPO хийх зорилгоо зөв бөгөөд нарийн судалж тодорхойлсон байх ёстой. Зорилгоо тодорхойлохын тулд санхүүжилтийн өөр эх үүсвэрүүдийг судлах, олон улсад гарах шаардлага байгаа эсэх, урт хугацаанд оршин тогтнох, компанийн ажилтнуудын ур чадварыг ашиглан давуу тал олох, дотоод бүтэц маань өөрчлөлтөнд зохицох боломж бий эсэхийг юуны өмнө өөрсдөөсөө асуух хэрэгтэй.

Хувьцааг олон нийтэд санал болгох, арилжаалах гол хүчин зүйл бол гаргах зах зээлийг маш сайн судалж сонгох явдал байдаг. Зарим компаниуд нэг хөрөнгийн биржээс гадна өөр хөрөнгийн биржид бүртгүүлдэг байна. Учир нь аль илүү идэвхитэй зах зээл бий эсэхийг харгалзаж үздэг ба хуучин зах зээл дээр хөрөнгө оруулалт нэмэгдэхгүй гэж үзвэл шинэ зах зээлд гардаг.

Зах зээлүүдийг судлахын хажуугаар дотоод хүчин зүйлсээ компани биржүүдийн шаардлагуудтай харьцуулан үнэлэх шаардлагатай. Тухайлбал:

• Хөрөнгийн биржүүдийн листингийн шаардлагууд, тэдгээрийг хангах боломжтой эсэх
• Үнэт цаас гаргах зардал
• Биржүүд дээрх үнэ бүрдэлтийн онцлог, эхний өгөөж, дутуу үнэлэх (underpricing) байдал зэргийг эхний ээлжинд заавал судлах шаардлагатай.[23]

Компани нэмэлт хөрөнгө оруулалт шаардлагатай учраас IPO хийдэггүй мөн нэр хүндээ өсгөх, компанийн зах зээлийн үнэлгээг өсгөх, үндэстэн дамжсан бизнес эрхлэх, эрсдлийг бууруулах, хувьцааны хөрвөх чадварыг сайжруулах гэх мэт олон зорилгоор үнэт цаас гаргадаг. Харин Монголын төрийн өмчит хувьцаат компаниудын хувьд хуулийн дагуу үнэт цаас гаргах шаардлагатай болсон.

Солонгосын Samsung Electronics компани Galaxy S2 android үйлдлийн системтэй гар утсыг худалдаанд гаргасныхаа дараа 85 хоногийн дотор 5 сая ширхэгийг худалдсан нь европын 10 орны зах зээлд дээд амжилтыг тогтоосон байна.[24]  Энэ бол компанийн гадаад худалдааны бодлогоос гадна дэлхийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа өргөжүүлсэнтэй мөн холбоотой гэж үзэж болохоор байна.

Өөрийн орны хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа гаргаж зөвхөн дотоодын хувьцаа эзэмшигчидтэй бол дэлхийн зах зээл дээр хувьцаа гаргаснаас илүү эрсдэлтэй байж болдог. Учир нь тухайн улсын ижил нөхцөл, боломжтой хөрөнгө оруулагчидтай байснаас олон улсын төрөл бүрийн хөрөнгө оруулагчидтай байх нь компанид тогтвортой ажиллахад сайнаар нөлөөлдөг байна.

Сүүлийн үед Facebook компанийн IPO гаргаж байгааг Google компанитай өрсөлдөх, компанийхаа зах зээлийн үнэлгээг өсгөхийн тулд хийж байгаа үйл ажиллагаа гэж дэлхий нийт тайлбарлаж байна. Түүхийн явцад тухайн компанийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг мэддэг, хэрэглэж дассан зах зээлд IPO хийх хандлага мөн байдаг бөгөөд энэ нь ч хөрөнгө оруулагчдыг татах боломж олгодог.  2012.05.18 –нд  Facebook компани үнэт цаасаа арилжиж эхэлж байгаа бөгөөд мэдээллийн технологийн компанийн компанийн түүхэнд байхгүй өндөр орлого олохоор хүлээлт үүсгээд байна. 2004 онд хайлтын системийн Google компани хувьцаагаа гаргаж 2 тэрбум ам.долларыг босгож байсан бол Facebook 16 тэрбум долларын орлого олохоор байгаа юм. Мөн компанийн зах зээлийн үнэлгээ 93-104 тэрбум ам.доллар болох тооцоо гараад байна. Хэрэв ингэж чадвал Виза инк болон Женерал моторс компаниудын дараа бичигдэх үнэт цаас гаргаж хамгийн их хөрөнгө босгож байгаа Америкийн компани болно.

Эдгээр жишээнүүд бол компани зөвхөн санхүүжилт олох зорилгоор бус илүү өргөн хүрээнд, олон шалтгаанаар IPO  хийдэг болох нь харагдаж байна.

1.6 IPO ба мэргэжлийн байгууллагууд

Хэрэв компани хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа гаргахаар шийдсэн бол дараагийн компанийн ирээдүйд хамааралтай чухал шийдвэр болох мэргэжлийн ямар байгууллагуудтай хамтран ажиллахаа сонгох асуулттай тулгардаг.  Нөгөө талаар олон байгууллагууд хувьцаа гаргахад зайлшгүй оролцдог бөгөөд бүгд өөрийн гэсэн үүрэгтэй байдаг. Иймд мэргэжлийн байгууллагуудын талаар авч үзье.

Хувьцааг олон нийтэд анхлан санал болгоход хамтран ажиллах мэргэжлийн байгууллагууд нь олон улсын стандартуудыг мөрдөж ажилладаг, хууль ёсны зөвшөөрөлтэй байгууллагууд байх шаардлагатай. Үүнд дараах чиглэлийн байгууллагууд оролцдог[25].

1. Хөрөнгө оруулалтын банк
2. Санхүү, аудитын байгууллага
3. Бие даасан зөвлөх буюу мэргэжилтнүүдийн баг
4. Хуулийн байгууллага
5. Мэргэжлийн буюу техникийн байгууллага
6. Үнэлгээний байгууллага
7. Маркетинг, PR агентлаг

Эдгээр байгууллагын хувьцаа гаргахад оруулдаг үүрэг болон үйл ажиллагааг товчхон тайлбарлая.

1.6.1  Хөрөнгө оруулалтын банк

Хөрөнгө оруулалтын банк гэдэг нэрийг барууныхан хэрэглэдэг бол Монголд андеррайтерын компани гэх бөгөөд түүний үйл ажиллагааг Монголын үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулийн 28-р зүйлд[iii] заасан байдаг.

Энэ банк нь компанийн IPO эхлэхээс дуусах хүртэл үйл ажиллагааг хариуцан ажилладаг ба

• Үнэт цаас гаргагч компанитай хэлэлцээр хийж,
• IPO хийх графикийг гаргаж,
• Магадлан шалгах үйл ажиллагаа явуулах,
• Хөрөнгө оруулагчдын дунд компанийн хувьцааг хуваарилах,
• Хамтран ажиллах бусад хөрөнгө оруулалтын банкуудыг сонгох үүрэгтэй.

Хэд хэдэн хөрөнгө оруулалтын банкууд нэг компанийн IPO хийх үйл явцад оролцож болдог бөгөөд аль нэг нь тэргүүйлэгч болон ажилладаг. Тэргүүлэгч нь үйлчилгээний хөлсөөс илүү хэмжээтэй хүртдэг тул тэднийг сонгоход тодорхой шалгуур тавигддаг. Тухайлбал:

• Хөрөнгө оруулалтын банкны нэр хүнд
• Шинжээчдийнх нь ур чадвар, бэлэн байдал, туршлага
• Судалгаанд үзүүлэх дэмжлэг тусламж
• IPO хийх компанийн үйл ажиллагааны салбарын мэдлэг
• Тухайн компанитай урьдаас тогтоосон харилцаа холбоо буюу найдвартай байдал, харилцан ойлголцоход хялбар байдал ихээхэн нөлөөлдөг юм.

Харин туслах хөрөнгө оруулалтын банкуудыг сонгохдоо:

• Бие даан судалгаа шинжилгээ хийх чадвар
• Хөрөнгө оруулагчдыг татах, зөвлөгөө өгөх байдал
• IPO хийгдсэний дараа маркет-мейкинг хийх чадвар
• Тэргүүлэгч андеррайтераас ялгаатай харилцагчийн баазтай эсэхийг харгалзан үздэг.

Үйл ажиллагааны чиглэлийг дурьдвал:

• Мэдээлэл цуглуулах үйл явц буюу тухайн компани IPO гаргахад эрэлтийн хэмжээ ямар байхыг урьдчилан судалж тогтоодог.
• Сертификатжуулах буюу хувьцаанд баталгаа гаргах үйл явц. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад хувьцааны талаарх судалгаа зөв хийгдсэн бөгөөд найдвартай гэсэн ойлголтыг өгдөг. Өөрөөр хэлбэл хувьцааны үнэ бодит байдалд нийцсэн болохыг батлах үйл ажиллагааг андеррайтер хийнэ. Хэрэв хувьцааны үнийг буруу тогтоосноос компани алдагдалд орвол хариуцлагыг андеррайтер өөрөө хүлээдэг юм.
• Компанийн үйл ажиллагаанд шинжилгээ хийж тайлан гаргаж хөрөнгө оруулагчдад зөвлөмж өгөх үйл ажиллагааг андеррайтер хийдэг. Тухайн компанийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг салбарт мэргэшсэн андеррайтерын судлаач хөрөнгө оруулагчдад зориулан компанийн ирээдүйн байдалд судалгаа хийж тайлан гаргадаг. Энэ нь IPO хийсний дараа хувьцааны үнийг тогтвортой байлгахад чухал нөлөөтэй.
• Маркет-мейкинг буюу хувьцааны хэлцэл хийх үйл явцыг андеррайтер хийдэг. Өөрөөр хэлбэл анхдагч зах зээл дээр хувьцааг гаргахад бүх хувьцааг зарж дуусах эсэхийг андеррайтер хариуцах боломжгүй боловч энэ үйл явцыг дуустал хариуцаж ажилладаг.
• Санхүү, аудитын байгууллага

Үнэт цаас гаргахад бүх биржийн компанид тавьдаг гол шалгуур бол санхүүгийн тайлангаа аудитын байгууллагаар хянуулсан байх юм. Мөн өөрийн компанийн бүртгэлтэй улс, мужийн хуулийн дагуу санхүүгийн байгууллагад хуулийн дагуу санхүүгийн тайлангаа гаргадаг байх ёстой ба хэрэв гадаадын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа гаргасан бол бирждээ санхүүгийн тайлангаа гаргаж явуулдаг. Энэ бүхэн тухайн зах зээл, бирж, компани, үнэт цаас тус бүрт ялгаатай байна. Аудитын компаниудын үйл ажиллагаа, салбартаа мэргэшсэн байдал зэргээс хамаарч хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдаг. Санхүү, аудитын байгууллага хамгийн гол нь компанийн санхүү, бүртгэлийн тайланг олон улсын стандартад нийцсэн гэдгийг бүх оролцогчдод баталж байгаа хариуцлагатай ажил хийдэг.

• Бие даасан зөвлөх буюу мэргэжилтнүүдийн баг

Компанийн дотоод ажилтнууд хэрхэн зах зээлд шинээр хувьцаа гаргах талаар судлаад амжилттай ажиллах нь бараг боломжгүй бөгөөд маш их эрсдлийг дагуулдаг. Тэдний хамгийн гол үүрэг бол компани, хөрөнгө оруулалтын банк,  гарахыг хүссэн зах зээл, мэргэжлийн байгууллагуудыг холбон ажиллах байдаг. Эдгээр мэргэжилтнүүдийг баг бие даасан зөвлөхүүдээс өндөр мэдлэг, туршлага, харилцааны ур чадвар, хариуцлагаа ухамсарласан байдлыг компани болон хөрөнгө оруулагчдын зүгээс маш их анхаардаг. Үүнээс гадна тэдний хувьд мэргэшсэн салбар, чиглэл гадны орнуудад аль хэдийн тогтсон байдаг байна. Хэд хэдэн зөвлөх, мэргэжилтнүүдийн багтай томоохон компаниуд зэрэг гэрээ хийн ажиллуулах нь элбэг байдаг. Үнэт цаас анх удаа гаргах гэдэг нь өөрөө тухайн богино үеийн нөхцөл байдлаас хамаарч компанийн ирээдүй, олон жилийн үйл ажиллагаанд маш их нөлөөлөх учраас олон нийтэд хамгийн зөв таниулах, өөрсдөө ч зөв үйл ажиллагааны горимд шилжих шаардлагатай. Хэрэв буруу ташаа ойлголтыг хөрөнгө оруулагчдад өгсөн бол урт хугацаанд хөрөнгө оруулагчид хувьцаагаа зарах, үнэгүйдүүлэх боломжтой тул компанийн үнэ цэнэ буурах магадлалтай.

Иймд эдгээр зөвлөх, мэргэжилтнүүдийн баг хамгийн гол итгэлийг хүлээсэн ажлыг хийж байгаа хүмүүс юм.

• Хуулийн байгууллага

Хувьцаа гаргах зах зээлийн зохицуулалт, тухайн компанийн эрх зүйн чадамжийг судалж, шинээр үүсэх нөхцөл байдал болон боломжуудыг танилцуулах гол үүрэгтэй. Мөн компанид зөвлөгөө өгөх, гэрээ хэлэлцээр бүрийг хянаж ирээдүйд гарч болох эрсдлийг хууль зүйн талаас шийдвэрлэхэд туслалцаа үзүүлдэг. Олон улсын, хувьцаа гаргах тухайн улсын, салбарын хэмжээнд хуулийн зохицуулалтууд хэрхэн нөлөөлөх гэдгийг өргөн хүрээнд судалж, компани төдийгүй хөрөнгө оруулагчид, бусад хууль хяналтын байгууллагад өгөх мэдээлэл боловсруулна.

• Мэргэжлийн буюу техникийн байгууллага

Тухайн компанийн үндсэн үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч салбарын судалгаа хийн, компани болон хөрөнгө оруулагчдад  зөвлөгөө өгдөг. Өөрөөр хэлбэл текникийн үндэслэлийг боловсруулдаг гэж болно. Уул уурхайн салбарын ирээдүйн чиг хандлага, улс орны нийт нөөцийн хэмжээ болон тухайн компанийн эзэмшиж байгаа ордын чиг хандлагыг судална. Мөн бүтээгдэхүүний чанар, орц, агууламж зэрэг мэргэжлийн үүднээс зайлшгүй тооцож үзэх олон үзүүлэлтүүд байдаг байна.  Санхүүгийн тайлангаас харахгүй компанийн тухай олон мэдээллийг эдгээр байгууллагын боловсруулсан үйл ажиллагааны тайлангаас харах боломжтой. Компанийн хувьд хувьцаа гаргах эсэх, хөрөнгө оруулагчдын хувьд хувьцаа авах эсэх гэсэн хамгийн гол шийдвэрт нөлөөлөх бүхэл бүтэн үйл ажиллагааны цөм болсон олон шийдлүүд энэ судалгаанаас маш их хамаарна.

• Үнэлгээний байгууллага

Компанийн хөрөнгийн үнэлгээг тусдаа үнэлгээний байгууллага хийж баталгаажуулдаг. Хөрөнгө нь дотроо олон төрөл, зүйлээс бүрдэх бөгөөд санхүүгийн тайланд тусгагдах мөнгөн, үндсэн хөрөнгө гэж ангилагдана. Мөн Хөрөнгийн үнэлгээний тухай хуульд зааснаар[26] ”Хөрөнгийн үнэлгээний зүйл” гэж тодорхой үнэ цэнээр үнэлэгдэх эд хөрөнгө болон эдийн бус хөрөнгө, бизнесийн үйл ажиллагаа, санхүүгийн өмчлөх эрхийг хэлдэг байна. Хараат бус, шударга зарчим дээр суурилан хийсэн олон улсын үнэлгээний байгууллагын тайлан компанийн хувьцаа гаргах үйл явцын ихээхэн чухал бүрэлдэхүүн болж байдаг.

• Маркетинг, PR агентлаг

Маш их ирээдүйтэй, хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татсан ямар ч сайн компани маркетинги муу явуулснаар амжилтгүй болж болно. Маркетингийг хамгийн боломжит өргөн хүрээнд хийх бус харин зорилтот хүрээндээ, мэргэжлийн өндөр түвшинд чанартай хийх нь зардал мөнгөний хувьд ч, үр ашиг болон үр дүнгийн хувьд ч хамгийн зөв байх болно. Мэргэжлийн туршлагатай PR агентлаг сонгох эсвэл цоо шинэ санаа бүхий агентлаг болон багийг сонгож шинэ санаа, өвөрмөц байдлаар олон нийтэд хүрэх гэсэн сонголт компанид байж болдог. Учир нь хувьцаа гаргах үйл явцад оролцож байгаа олон байгууллагууд дотроос хамгийн содон, өвөрмөц байдлыг гаргаж болохуйц нь энэ юм. Эрсдлийг компани үүрэх учраас үйл ажиллагаа, зорилго чиглэлээ ихээхэн ойлгож эдгээр байгууллагуудаас сонголтоо хийх хэрэгтэй. Маркетингийн төлөвлөгөөн дээр компанийн зүгээс байнга хамтран ажиллаж, тухайн үеийн чиг хандлагыг аль болох соргогоор мэдэрч ашиглаж чадвал амжилттай IPO хийхэд түлхэц болж байдаг.

Монголын нүүрсний томоохон олборлолтын компани болох South Gobi Energy Resources нь Хонгконгийн хөрөнгийн биржид бүртгүүлж, мөн үргэлжлүүлэн Канадын хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа гаргахад Macquare and Citi гэдэг маркетингийн үйлчилгээ үзүүлсэн байдаг. Энэ бол 2009 оны 12 дугаар сарын сүүл үе байсан бөгөөд Macquare and Citi компани 443 сая ам.доллар зарцуулсан тооцоо бий. БНХАУ-ын China Investment Corporation (CIC) ба Сингапур улсын Temasek Holdings хэмээх хоёр хөрөнгийн сан голлон энэхүү маркетингийн ажилд хөрөнгө оруулсан бөгөөд тус бүр 50 сая ам.доллар гаргажээ. Хувьцаа гаргахын өмнөх маркетингийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд гурван судалгааны шинжээч нийтдээ 60 гаруй хөрөнгө оруулагчидтай зул сар, шинэ жилийн баярын үеэр хөрөнгө оруулагчидтай уулзаж байсан ба Америкт 10, Лондонд 10, Хонгконгт 25, Сингапурт 15 орчим уулзалт хийжээ. Хувьцаагаар санал болгож байгаа хөрөнгийн хэмжээ, судлаачдын багийн тоо танилцуулга хийхэд шууд хамааралтай байдаг бөгөөд хөрөнгө оруулагчдыг том жижиг гэж ялгалгүй найдвартай хөрөнгө оруулах эсэх дээр төвлөрч ажиллах нь илүү үр дүнтэй байдаг байна. Дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хөрөнгө оруулагчидтай ийм уулзалтуудыг хийхэд зардал маш их гарч ямар ч үр ашиг өгөхгүй байх магадлал их учраас бүлгийн уулзалт хийх хувилбар байж болно. Мөн Америкт иймэрхүү зах зээлд гарахаас өмнөх сурталчилгааг хориглосон газруудад хөрөнгө оруулагчдаар анкет бөглүүлэх замаар мэдээлэл өгч холбоо тогтоодог байна.

Компанийн зүгээс эдгээр оролцогч мэргэжлийн байгууллагуудтай харьцахдаа зөвхөн гэрээ хийн, заавар өгөөд үр дүнг хүлээх биш байнга тэднийг мэдээллээр хангах, ойр ойрхон уулзалт хийн ярилцаж, нөхцөл байдлыг зөв шинжилж байгаа эсэхт анхаарал тавьж ажиллах хэрэгтэй байдаг.

2. Биржүүдийн шаардлагууд

Хувьцаа гаргахын тулд биржээс тогтоосон нээлттэй компанийн шаардлагыг компани хангах ёстой. Ерөнхийдөө компанийн тодорхой хугацаанд үйл ажиллагаа явуулсан байх, эргэлтийн хөрөнгө, мөнгөн урсгал, ашиг, орлого, зах зээлийн үнэлгээ зэргийг ихэвчлэн шаарддаг. Эдгээрээс гадна уул уурхай, олборлолт, хайгуулын компаниудаас илүү нөхцөлүүдийг ч шаарддаг байна. Мөн хувьцаанд ч тодорхой шаардлагууд тавих нь бий. Тухайлбал бүх гаргасан хувьцаа ижил саналын эрхтэй байх, хөрвөх чадвартай байх гэх мэт. Зарим орны хөрөнгийн биржүүд гаргаж байгаа хувьцааны төрлөөс хамаарч тоо хэмжээ, үнэ, саналын эрхийн өөр өөр шаардлага тавьдаг.

Америкийн NYSE-д бүртгэлтэй Warren Buffet’s Berkshare Hathaway компани А болон В зэрэглэлийн энгийн хувьцаануудтай байна. А зэрэглэлийн хувьцааны 1500 ширхэг нь нэг саналын эрхтэй бол В зэрэглэлийн хувьцааны 10,000 ширхэг нь нэг саналын эрхтэй байдаг байна.

Хувьцаа нь мөн алтан, онцгой гэх мэт хэлбэртэй байж гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хязгаарлах зорилго тавьж, тэдгээрт тусгай эрх болон шинжийг агуулах ба Засгийн газраас бодлогоор дэмждэг байжээ. Үүний эхлэлийг 1980-аад онд Англид харилцаа холбооны компанийг хувьчлахад тавьсан бөгөөд Франц, Португал, Турк, Малайз, Канад болон Ямайк улсууд энэ хэлбэрийг хэрэглэсэн байдаг.  Алтан хувьцааг ихэвчлэн стратегийн чухал ач холбогдолтой аж үйлдвэрийн болон бусад салбарт гаргадаг ажээ. Компаниудад тавигддаг листингийн шаардлага тооны хувьд хэдэн зуугаас хэдэн мянга хүрэх нь ч бий. Эдгээрийг хамгийн биелүүлдэг нь жижиглэнгийн худалдааны компаниуд байдаг гэсэн баримт байдаг байна. Мөн бүх шаардлагыг хангахгүй ч гэсэн хамгийн гол шаардлагуудыг хангасан компаниудыг хурлаар авч хэлэлцээд тэнцүүлэх ч тохиолдол байдаг. Жишээлбэл нийт хувьцааны 25% хүртэлх хэмжээтэй IPO гаргана гэж заасан боловч тухайн компани өөрөө том бол энэ хувийг багасгаж болдог юм.

Листингийн шаардлагыг хангахад тухайн компанийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа салбарын нөлөө бас бий. Эрчимтэй өсөлттэй байгаа салбарын компаниудын орлого өндөр байж чаддаг бол уналттай байгаа салбарт хүндрэл үүсдэг. Гэвч үйл ажиллагаа нь тааруу байгаа компаниуд хөрөнгө олох зорилгоор IPO хийдэггүй ба ашигтай байгаа салбарын компаниуд үйл ажиллагаагаа нэмэгдүүлэх зорилгоор хувьцаа гаргадаг болохыг анхаарах хэрэгтэй. Олон улсын хөрөнгийн биржүүдийг өөрийн компанид тохирох эсэхийг дараах үзүүлэлтүүдээр харьцуулж болдог байна.

• Толгой компанийн бүртгэлтэй хаяг
• Аль улсад тухайн компани улсын бүртгэлтэй
• Компанийн нэр хүнд
• Газарзүйн байршил
• Биржийн индексийн үзүүлэлт
• Бусад өрсөлдөгчийн байрлал
• Тогтмол үнэлгээтэй байх эсэх
• Биржид гарах листингийн шаардлага
• Олон улсын санхүүгийн бүртгэлийн стандарт
• Листингийн зардал буюу хураамж
• Харилцагч байгууллагууд
• Жижиг хөрөнгө оруулагчид байгаа эсэх
• Мэдээллийн хүртээмж
• Хууль эрх зүй гэх мэт болно.

Сүүлийн үед хөрөнгийн биржүүд компанид хамгийн түрүүнд компанийн засаглал, түүн дотроо ил тод байдал, хуулийн хүрээнд бие даан үйл ажиллагаа явуулах боломжийг илүү санал болгодог болжээ. Үүнээс гадна үнэт цаасны бүртгэл, арилжаа тэдгээрийн үйл ажиллагааны бүтэц зэрэг үйлчилгээний төрлүүдээрээ биржүүд хоорондоо ялгардаг боловч материаллаг байдлаар онцын ялгаагүй болсон. Сайн зохицуулалттай ил тод үйл ажиллагаатай бирж хангаж болохуйц ойролцоо шаардлагууд тавьдаг бол компани тэдгээр биржүүдээс хөрөнгө оруулагчдын ангилал, хөрөнгийн эргэлтийн хэмжээ, мэдээлэл авах боломжууд зэргээр нь сонгох нь бий. Олон компани өндөр шаардлагатай, маш их давуу талтай зах зээлд гарснаас хангаж болохуйц шаардлагатай зах зээлд гарах нь элбэг байдаг.

– Толгой компанийн байршил аль биржид гарахад гол үзүүлэлт болдог байна. Монголд хамгийн их тулгарч байгаа асуудал бол хууль эрх зүйн хувьд гадны хөрөнгийн биржүүд өөрийн нутагт толгой компани нь бүртгэлтэй үед гарах боломжтой болж байгаа юм. Учир нь хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээх хариуцлага хурцаар тавигддаг.

–   Нэр хүнд болон биржийн боломжит өгөөж

Компанийн гарах зах зээл хэр нэр хүндтэй бөгөөд ирээдүйн ашигт ажиллагааны боломж хэр ихтэй байгаагаас хамаарч компани сонголт хийдэг. Зах зээлийн үнэлгээ, бүртгэлтэй компаниудын тоо болон хэмжээ үүнд мөн нөлөөлдөг ажээ. Гэвч эргэлтийн хөрөнгө ихтэй том зах зээлд гарснаар амжилт олно гэсэн үг биш юм. Францын мэдээллийн Вивэнди Юниверсал компани 2000 онд NYSE биржид Сиаграм компанитай хамтран үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхийн тулд хувьцаагаа гаргасан бөгөөд үүний дараа 2006 онд NYSE биржийн бүртгэлээс хасуулсан байна. Учир нь 2004 болон 2005 онуудад нийт арилжаалагдсан хувьцааны 5%-иас доогуур хувьцаа арилжаалагдаж, биржийн зардал ч мөн өндөр байсан юм.

Судалгааны ажилдаа дараах биржүүдийн шаардлагуудыг судалж үзлээ.

1. Хонгконгийн хөрөнгийн бирж
2. Германы хөрөнгийн бирж
3. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн листингийн шаардлага

Азийн хөрөнгийн биржүүдийн шаардлага

Монголын компаниудын хувьд газарзүйн байрлал болон цагийн зөрүүгүй учраас азийн хөрөнгийн биржүүд хувьцаа гаргахад илүү тохиромжтой байдаг. Азийн биржүүдээс Токиогийн хөрөнгийн бирж арилжааны нийт үнийн дүнгээр тэргүүлдэг бол түүний дараагаар Шанхай, Хонгконг, Солонгосын биржүүд удаалж байна.[27] Токиогийн хөрөнгийн биржид гарахад шалгуур өндөртэй, Японы хөрөнгө оруулагчид бие даасан 100% Монголын компанитай хамтарч ажиллах, хөрөнгө оруулах сонирхол багатай байдаг. Тэд Монголд төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулахдаа хамтарсан менежментийг илүүд үздэг бөгөөд үүний хамгийн тод жишээг Мобиком компани гэж болно.

Үүнээс гадна хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа гаргах компанийн жилийн ашиг 1,2 сая ам.доллар (100 сая иен), 2 дахь жилийн ашиг 5 сая ам.доллараас ( 400 сая иен)  багагүй байх ёстой байдаг.[28]

/Валютын ханшийг оанда[iv] хуудсаар тооцов./

Солонгосын хөрөнгийн биржийн хувьд компани жилийн 2,2 сая ам.доллар (2,5 тэрбум вон), сүүлийн 3 жилд 4,4 сая ам.доллараас (5 тэрбум вон) багагүй орлоготой ажилласан, үндсэн хөрөнгийн хэмжээ 44 сая ам.доллараас (50 тэрбум вон)  багагүй байх ёстой гэсэн шалгуур тавигддаг.[29]

Монголын татварын албаны мэдээнээс[30] харахад борлуулалтын орлого нь жилийн 2 тэрбум төгрөгөөс дээш компани 1,3%-ийг эзэлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл дээрх шаардлагуудыг хангах Монгол компанийн тоо хангалтгүй гэж үзэж болохоор байна.

• Хонгконгийн хөрөнгийн бирж

Азийн амжилттай хөрөнгийн биржийн нэг бол Хонгконгийн хөрөнгийн бирж юм. Монголын компаниуд гарахад арай илүү боломжтойд тооцож болохоор хөрөнгийн бирж гэж болно. Учир нь Монголын хоёр ч компани[31] Хонконгийн хөрөнгийн биржид амжилттай IPO хийгээд байна. Энэ биржид 1300 гаруй компани бүртгэлтэй байдгаас 15%[32] нь уул уурхайн компани байдаг тул бирж дээр гарах сонирхолтой Монголын энэ салбарын компаниудад илүү дөхөмтэй байх болно.

Хонгконгийн хөрөнгийн бирж нь үндсэн болон өсөлтийн гэсэн хоёр биржтэй.

Үндсэн биржийн шаардлагууд

Үндсэн бирж нь дараах шаардлагуудыг компанид тавьдаг.

•   Санхүүгийн ашгийн хувьд:

1. Хувьцаа гаргах үед компанийн үнэлгээ 25,7 сая ам. доллараас дээш,
2. Сүүлийн жил буюу 12 сарын ашиг нь 2,6 сая ам. доллараас дээш,
3. Сүүлийн 3 жилд 1,2 сая ам.доллараас багагүй ашигтай ажилласан байх,

• Зах зээлийн үнэлгээ болон орлогын хувьд:

1. Бүртгүүлэх үед зах зээлийн үнэлгээ 513 сая ам. доллараас дээш,
2. Аудитаар баталгаажсан санхүүгийн тайлангаар санхүүгийн сүүлийн жилд 64 сая ам. доллараас дээш,

• Зах зээлийн үнэлгээ, мөнгөн хөрөнгийн гүйлгээ

1. Бүртгүүлэх үед зах зээлийн үнэлгээ 256 сая ам. доллараас дээш,
2. Санхүүгийн сүүлийн 3 жилийн турш үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээ нийтдээ 13 сая ам.доллараас доошгүй байх зэрэг болно.[33]

Үйл ажиллагаа, удирдлагын тасралтгүй байдал

Хонгконгийн гол буюу үндсэн хөрөнгийн бирж дээр бүртгүүлэх хүсэлтэй компани сүүлийн 3 жилийн турш тасралтгүй үйл ажиллагаа эрхэлсэн байх ёстой. Энэ хугацаанд удирдлагын багт их хэмжээний өөрчлөлт ороогүй байхыг шаарддаг.

Компанийн өмчлөгчдийн эзэмшлийн хэмжээнд өөрчлөлт ороогүй байх ёстой бөгөөд үүнийг аудитын байгууллагаар баталгаажуулсан байна. Гүйцэтгэх удирдлагын баг, ТУЗ-ийн гишүүд тухайн салбартаа олон жил ажилласан, хамгийн багадаа 3 жил ажилласан байхыг шаарддаг байна.

Зах зээлийн үнэлгээний доод хэмжээний хувьд үндсэн биржид бүртгүүлэх компанийн зах зээлийн үнэлгээ 26 сая ам.доллараас дээш байх ёстой. Мөн олон нийтэд хувьцааны нийт хэмжээний 25%-иас дээш хэмжээтэйг санал болгодог. Хэрэв биржид хувьцаа гаргахыг хүссэн компанийн зах зээлийн үнэлгээ 1,3 тэр бум ам.доллараас дээш байхаар бол бирж хувьцааны хэмжээг 15% хүртэл бууруулж болдог байна.

Эдгээр шаардлагуудыг харахад мөн л Япон, Солонгосын бусад хөрөнгийн биржүүдийн адил Монголын компаниудын хувьд өндөр болж байна.

Харин өсөлтийн биржийн хувьд Хонгконг илүү найрсан нөхцөлүүд шаарддаг байна.

Өсөлтийн биржийн үндсэн шаардлага

Санхүүгийн хувьд дээр дурьдсан үндсэн биржтэй адил өндөр нөхцөл шаарддаггүй. Харин үйл ажиллагааны хувьд сүүлийн 24 сар буюу 2 жилийн турш үйл ажиллагаа явуулсан байхыг шаарддаг. Үйл ажиллагаа нь зогсонги бус харин идэвхитэй байх хэрэгтэй бөгөөд санхүүгийн байдлыг бус үйл ажиллагаанд тулгуурлан шийдвэр гаргах тул энэ хамгийн үндсэн шалгуур болж байдаг юм. Мөн л удирдлагын багт энэ хугацаанд өөрчлөлт ороогүй, өмчлөгчдийн эзэмшлийн хувь хэмжээ өөрчлөгдөөгүй байхыг шаарддаг байна.

Санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд нь компанийн сүүлийн 12 сарын эргэлтийн хөрөнгө 64 сая ам.доллараас дээш, нийт активын хэмжээ мөн 64 сая ам.доллараас багагүй байх шаардлага тавигддаг.

Бүртгүүлэх үед зах зээлийн үнэлгээ 64 сая ам.доллараас дээш гарах төлөвлөгөөтэй байна.

• Бүртгүүлэх үед 300-аас доошгүй хувьцаа эзэмшигчид зах зээлийн үнэлгээний эргэлтээс 19 сая ам.доллараас дээш хэсгийг эзэмшиж байгаа,

Эдгээрээс 5 том болон 25 том хувьцаа эзэмшигчид нь нийт энгийн хувьцааны тус тус 35% болон 50%-иас доош хувийг эзэмшдэг.

• Нэгж хувьцааны үнэ 0,13 ам.доллараас дээш байгаа тохиолдолд үйл ажиллагаа, тасралтгүй байдлын хугацааг 12 сар хүртэл бууруулж болдог.
• Бизнесийн гол чиглэлд төвлөрсөн байх
• Зах зээлийн үнэлгээ 6 сая ам.доллараас дээш байх
• Нийт гаргасан хувьцааны 25%-иас доошгүй хэмжээтэйг олон нийтэд санал болгоно. Үүнд санал болгох хувьцааны нитйн үнэ 3,9 сая ам.доллараас дээш байна.
• Өргөдөл гаргасан компанийн зах зээлийн үнэлгээ 513 сая ам.доллараас дээш гарах магадлалтай бол өсөлтийн бирж шаардлагыг өөрчилж нийтэд санал болгох хувьцааны хэмжээг 20% болтол буулгаж болдог.

Үүнд нийт санал болгох хувьцааны үнийн дүн 128 сая ам.доллараас дээш байна.

Давхар бүртгэл хийхийг энэ хоёр бирж аль аль нь зөвшөөрдөг боловч үндсэн бирж хоёрдогч бүртгэлийг зөвшөөрч, өсөлтийн бирж хоёрдогч бүртгэлийг зөвшөөрдөггүй байна[34].

Бүртгэлийн хураамж

Анх удаа бүртгүүлж байгаа үнэт цаасны үнийн дүнгээс хамаарч биржид бүртгүүлэхээр өргөдөл гаргасан компанийн хураамжийг тогтоодог.

Хувьцаа гаргахаар өргөдөл гаргасан болон гаргахаар бүртгүүлсэн үнэт цаасны үнийн дүнгээс хамаарч хувьцаа гаргагчдаас жилийн хураамж авдаг[35].

	Анх бүртгүүлэх хураамж	Жилийн хураамж
Үндсэн бирж	19,000-84,000 ам.доллар	18,000-153,000 ам.доллар
Өсөлтийн бирж	13,000-26,000 ам.доллар	12,000-26,000 ам.доллар

Үүнээс товч дүгнэхэд Монголын компаниуд Хонгконгийн үндсэн бирж дээр хувьцаа гаргах шалгуурыг хангахад нэлээд хүндрэлтэй байна. Харин өсөлтийн бирж дээр хувьцаа гаргах боломжтой нь харагдаж байгаа юм.

2.2 Германы хөрөнгийн бирж

Европын хөрөнгийн зах зээлд гарахад Монголчуудын хувьд хамгийн танил, дөхөмтэй Германы хөрөнгийн биржийг европын хөрөнгийн зах зээлийн төлөөлөл болгон авч үзлээ.

Монгол улс ХБНГУ хоёрын харилцаа орчин цагт 1930-аад оноос эхтэй гэж болно. Одоогийн байдлаар 30,000 герман хэлтэй монголчууд байдаг нь хүн амын тоонд харьцуулахад азидаа өндөрт ордог үзүүлэлт юм.[36]  Учир нь Германы бирж[37] бол Щвейцарийн хөрөнгийн биржтэй[38] хамтран 2007 оноос хойш европын деривативын[v] худалдааг хөгжүүлэхээр ажиллаж байгаа, дэлхийн шилдэг хөрөнгийн биржийн жагсаалтанд хувьцааны арилжаалагдсан үнийн дүнгээрээ 2011 оны байдлаар 6 дугаарт орсон[39] зэрэг үзүүлэлттэй байна.

Германы хууль эрх зүй нь Ром-Грекийн системтэй байдаг бөгөөд үүгээрээ манай хоёр улс ижил байдаг. Үүнээс гадна 2011 онд ХБНГУ-ын канцлер Ангела Меркелийн айлчлал хоёр улсын эдийн засгийн харилцааг шинэ шатанд гаргасан үйл явдал болсон юм.

Түүхийг авч үзвэл 1585 онд Франкфуртын хөрөнгийн бирж анх үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд 2010 онд 425 дахь жилийн ойгоо тэмдэглэсэн байна.[40]

Европт хөрөнгийн зах зээлд гарах 2 төрлийн гарц байна.

– Европын холбооны зохицуулалттай /зохицуулагдсан зах зээл, regulated market/

– Биржийн зохицуулалттай зах зээлүүд /зохицуулагдсан албан бус зах зээл, regulated unofficial market/ буюу биржээр өөрөө зохицуулагддаг.

Хөрөнгийн зах зээлд орох 2 төрлийн орц байна.	Европын холбооны зохицуулалттай зохицуулагдсан зах зээл	Биржийн зохицуулалттай зохицуулагдсан албан бус зах зээл
Германы биржийн гол зах зээлийн сегмент	Гол стандарт	Нэвтрэх стандарт
	Ерөнхий стандарт	Анхны үнэлгээний самбар

Хөрөнгийн зах зээлд гарснаар байгууллагад хурдан өргөжих, өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх болон өөрийн хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэхэд давуу талыг олгодог. Мөн хувьцаа гаргаснаар компанид урт хугацааны хөрөнгө оруулалт болж орж ирдэг юм.

Компани хувьцаа гаргахдаа хөрөнгийн ихэнх хувийг өөртөө авч үлдэх эсвэл бага хэсгийг авч үлдэх гэсэн 2 сонголтоос шийдвэр гаргадаг байна. Нийт хөрөнгийн ихэнх хувийг өөртөө авч үлдсэнээр хөрөнгө оруулагчдын хувьцааны өгөөжийн хүлээлт болон эрсдлийг өөртөө авч үлдэж байгаа хэрэг. Иймд энэ харьцааг урт хугацаанд боломжит түвшинд барьж байхыг компани зорьж ажиллах болдог. Германы компаниудын хувьд өөрийн хөрөнгийн хэмжээ европын бусад улсуудтай харьцуулахад харьцангуй доогуур байдаг.

Германы бирж[41] нь 1993 онд байгуулагдсан, хувьцаат компани бөгөөд биржүүд, хөрөнгийн зах зээлүүдийн үйл ажиллагааг зохион байгуулж байдаг ба компаниуд, хөрөнгө оруулагчдыг холбож харилцаа холбоог хөгжүүлэх гол үүрэгтэй.  Түүний төв удирдлага нь ХБНГУ-ын Франкфурт ам Майн хотод байрладаг бөгөөд Люксенбург, Щвейцарь, Чех, Испанид салбартайгаас гадна Берлин, Лондон, Парис, Чикаго, Нью-Йорк, Вашингтон, Токио, Хонгконг, Сингапур, Бээжин, Шанхай, Москва, Дубайд төлөөлөгчийн газартай. Германы бирж ХК-ийн хувьцаа DAX индекст бүртгэлтэй байдаг бөгөөд нийт 3300 гаруй ажилтнууд Европ, Америк, Азид ажиллаж байна. Франкфуртын хөрөнгийн биржээр дамжуулан Германы бирж үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгийн биржийн арилжааг Франкфуртын хөрөнгийн бирж хийдэг байна. Үнэт цаасыг бүтэн электрон хэлбэрээр болон брокероор дамжуулан хоёр төрлийн хэлбэрээр арилждаг. Бүтэн электрон хэлбэрийн арилжааг Xetra гэдэг бөгөөд дотоодын төдийгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг арилжаанд хамруулж чаддаг байна. Үнэт цаасны ханш, индекс, хөрөнгийн зах зээлийн бодит мэдээллийг цаг тухайд нь олон нийтэд хүртээмжтэй байлгаснаар хөрөнгө оруулагчдад Германы бирж хувьцаа гаргасан компанийн тухай хангалттай ойлголтыг өгч чаддаг. Германы бирж хувьцаа гаргахыг хүссэн компаниудад туршлагатай баг хамт олноороо дамжуулан, мэргэжлийн түвшинд үйлчилгээ үзүүлдэг. Компанийн хувьд биржид хувьцаа гаргаснаар олон боломжууд нээгдэхийн зэрэгцээ үйл ажиллагаагаа цаашид тасралтгүй бөгөөд хариуцлагатай явуулах үүрэг хүлээдэг. Иймд зөвхөн мэргэжлийн гадны багт найдах бус компанийн дотоод багийг хэлтэс бүрийн төлөөллөөр байгуулан хамтран ажиллах ёстой.

Франкфуртын хөрөнгийн биржид хувьцаа гаргахын тулд:

• Анхны үнэлгээний самбар[42]
• Нэвтрэх стандарт[43]
• Ерөнхий стандарт[44]
• Гол стандарт[45]-аас сонголт хийдэг.

Аль ч зах зээлийн стандартыг сонгосон байсан компани тэдгээрийн ил тод байдлыг хангах харилцан адилгүй шаардлагуудыг биелүүлэх ёстой болдог.

Анхны үнэлгээний самбар

Нээлттэй зах зээлд бүртгэлтэй буюу Франкфуртын үнэт цаасны биржид бүртгэгдсэн компани бүрт анхны үнэлгээний самбар хамаарна. Энэ зах зээлд дотоод, гадаадын бага зардлаар, хурдан хугацаанд хувьцаагаа гаргаж борлуулах гэсэн компаниуд орж ирдэг. Үндэсний хяналтын байгууллага эсвэл түүнтэй адил хэмжээний эрхтэй байгууллагын зөвшөөрөл, компанийн тухай илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг энэ зах зээлд гарах  компаниас шаарддаг байна. Мөн европын холбооны холбогдох хуулийн заалтуудыг биелүүлэх хэрэгтэй. Үүнд хувьцааг олон нийтэд санал болгохдоо зах зээлийг буруугаар ашиглахгүй байх ёстой гэсэн зах зээлийн дотоод зохицуулалт мөн хамаарна.

Нэвтрэх стандарт

Энэ мөн нээлттэй зах зээлийн нэг хэсэг юм. Биржийн зохицуулалттай энэ зах зээлд Франкфуртын үнэт цаасны зах зээлд тавигддаг Германы биржийн бүх шаардлагууд үйлчилдэг. Цөөн тооны, албан ёсны шаардлагуудыг хангаж, хурдан хугацаанд, бага зардлаар хувьцаа гаргах сонирхолтой компанид нэвтрэх стандартын зах зээл нээлттэй байдаг. Нэвтрэх стандартын компаниуд нь жилийн эцсийн тайлангийн өдрөөс хойш 6 сарын дотор санхүүгийн тайлан, үйл ажиллагааны байдлын тайлангаа англи, герман 2 хэл дээр олон нийтэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр танилцуулсан байх ёстой.

Санхүүгийн тайлан нь Компанийн тухай хууль, Олон улсын нягтлан бодох бүртгэлийн тайлагнал болон бүртгэлийн стандартуудыг[46] хангасан байх шаардлагатай. Хагас жилийн тайлангийн дараа улирал тутамд компани санхүүгийн тайлангаа хэвлүүлнэ. Хамгийн гол нь компанийн үйл ажиллагаа, удирдлага зэргийн тухай мэдээллийг олон нийтэд вэб хуудсаараа дамжуулан тогтмол хүргэж байх нь хувьцааны үнэт маш их нөлөөлдөг.

Ерөнхий стандарт

Зохицуулалттай зах зээлийн хууль хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын шаардлагуудыг энэ стандарт хангадаг. Европын холбооны зохицуулалттай зах зээлд бага зардлаар гарах зорилготой компаниуд ерөнхий стандартыг биелүүлсэн байх ёстой. Энэ стандарт ихэвчлэн дотоодын хөрөнгө оруулагчдад тохиромжтой байдаг. Үнэт цаасны тухай хуулийн  хүрээнд ерөнхий стандарт үйлчилдэг бөгөөд компани санхүүгийн жилийн тайлангаа 4 сарын дотор олон нийтэд танилцуулсан байхыг шаарддаг.  Тайланг тухайн улсын компанийн тухай хууль болон олон улсын санхүү бүртгэлийн стандартуудын дагуу гаргасан байх ёстой.[47]

Хэрэв компани корпораци[48] бүтэцтэй бол эдгээр стандартуудын дагуу компанийн биш корпорацийн хэмжээнд тайлангуудаа гаргасан байна. Хувьцаа гаргагч дотоодын компанийн хувьд хагас жилийн санхүүгийн тайлангаа 2 сарын дотор олон нийтэд танилцуулсан байхыг шаарддаг. Үүнээс гадна нэг болон гуравдугаар улирлын тайланг тухай бүрт нь гаргаж санхүүгийн болон үйл ажиллагааны нөхцөл байдлыг тодорхой тусгасан байна.

Хувьцааны үнэ ханшийн тухай компанийн вэб хуудас болон олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тогтмол мэдээллэж байх, хөрөнгө оруулагчид түүнийг саадгүй хүртэх боломжийг бий болгох шаардлагатай. Үүнд зөвхөн хувьцааны ханш төдийгүй түүнд нөлөөлөхүйц компанийн тухай мэдээллүүд мөн хамаарна.

Гол буюу прайм стандарт

Прайм стандартын шаардлага бол ерөнхий стандарт дээр олон улсын ил тод байдлын нөхцөлүүдийг нэмж оруулснаараа ялгаатай. Олон улсын хөрөнгө оруулагчид, ялангуяа европ даяар маш өндөр хэмжээний ил тод байдлыг хангасан компаниуд байхыг  шаарддаг учраас энэ стандарт бий болсон юм. Улирал тутамд компани санхүүгийн тайлан гаргаж вэб хуудсаараа тайлагнаж байх ёстой. Мөн тайланг англи, герман хоёр хэл дээр бичиж жилд доод тал нь нэг удаа хурал зохион байгуулж үйл ажиллагаандаа шинжилгээ хийнэ.

Арилжааны хэлбэр

Xetra[49] бол бүх европыг хамарсан электрон үнэт цаас арилжааны систем юм. Түүний арилжааны дэлгэцээр нийтдээ томоохон банк, үнэт цаасны компаниуд зэрэг 250 гаруй байгууллагын  4700 гаруй диллер Xetra-д бүртгэлтэй үнэт цааснуудын арилжааг хийдэг. Мөн дотоодын болон гадаадын хөрөнгө оруулагчид Xetra-гийн арилжаанд оролцдог ба 10,000 орчим үнэт цаас арилжаанд байдаг байна.[50]               Хувьцаа худалдах, худалдан авах захиалгыг дэлхийн хаанаас ч нэгдсэн электрон захиалгыг системээр хийж болдог. Xetra систем DAX индексийн 95%, германы нийт үнэт цаасны арилжааны 90%-ийг хийдэг бөгөөд арилжаанд оролцогчдийн хувьд хамгийн бага зардал, хурдан, ил тод байдлаараа давуу талыг олгодог. Захиалгын электрон хэлбэр арилжааг хурдан бөгөөд бага зардлаар хийх боломжтой болгодог ба хамгийн ихдээ өдөрт 2,1 сая арилжаа хийгддэг байна.

Бүх үнэт цаасыг давхар Франкфуртын хөрөнгийн бирж дээр хариуцсан ажилтны хяналтанд орж байдаг. Өөрөөр хэлбэл эрэлт, нийлүүлэлтийн хуулиар бирж дээр хувьцааны үнэ тогтохоос гадна арилжаа банк биржийн хооронд шууд холбоотой хийгддэг.

Олон компанийн хувьд Франкфуртын хөрөнгийн бирж дээр гарна гэдэг түүхэн үйл явдал болдог. Энэ биржид гарснаар дэлхий дахинд нээлттэй болж байгаа хэрэг төдийгүй хувьцааны анхны үнийг харж компанийн үнэ цэнийг мэдэрнэ.

Германы бирж нь өөрийн охин компани болох Клеарстриймээр дамжуулан арилжаанд байгаа бүх үнэт цаасыг хадгалж байдаг юм.[51]

Хувьцаа гаргагч компани болон хөрөнгө оруулагчдыг хоорондын харилцаа маш эмзэг тул мэргэжлийн нарийн зөвлөгөө, туршлага, судалгааг компаниас шаарддаг байна. Үүнд Германы хөрөнгө оруулагчийн холбооноос[52] хөрөнгө оруулагчид зөвлөх мэргэжилтнүүдэд[53] сургалт явуулж сертификат олгодог.

Компани хөрөнгө оруулагчидтай

• Анхан шатны уулзалт
• Улирал тутмын санхүүгийн тайлан
• Компанийн үйл ажиллагааны тайлан
• Судалгааны тайлан
• Судлаачдын уулзалт / үе шат тухай бүрт
• Танилцуулах шоу
• Хувьцаа эзэмшигчдийн танилцуулга
• Хувьцааны үнэд нөлөөлөхүйц мэдээллийн хүртээх
• Холбоо барих боломж
• Хөрөнгө оруулагчдад зориулсан вэб хуудас
• Компанийн үйл ажиллагааны календарчилсан төлөвлөгөө
• Хөрөнгө оруулагчидтай холбоотой баримтын бүртгэл зэрэг арга хэрэгслүүдээр дамжуулан харьцдаг юм.

2.3 Лондонгийн хөрөнгийн бирж

Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржтэй (МХБ) салшгүй холбоотой бирж юм. 2010 онд МХБиржийн менежментийн хувьчлал хийх олон улсын тендерт Лондонгийн хөрөнгийн бирж ялснаар Монголын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө хэрэгжиж эхэлсэн.

Үүний хамгийн гол холбоо бол Монголын компаниуд Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр давхар гарч болох болж байгаад оршино. Монголын хөрөнгийн зах зээлийн өөрчлөлт хөгжлийн тухай дээр дэлгэрэнгүй тайлбарласан тул энэ бүлэгт Лондонгийн хөрөнгийн биржийн (ЛХБ) талаар дэлгэрүүлэн үзье.

ЛХБ нь үндсэн[54] болон альтернатив хөрөнгө оруулалтын[55] гэсэн хоёр зах зээлтэй. Үндсэн зах зээлд гарахад компанид нэлээд өндөр шалгуур тавьдаг.

• Үнэт цаасны бүртгэлд бүртгүүлэн гурван жил болсон
• Их Британийн листингийн газрын шаардлагыг хангасан
• Арилжаалах хувьцааны тоо нийт хувьцааны 25%-иас багагүй
• Үндсэн хөрөнгө оруулагч IPO хийхийг зөвшөөрсөн
• Шаардлагатай тайлан, баримт бичгүүд листингийн газарт хянагдсан
• Зарим тодорхой хэлцэлд баталгаа гаргах боломжтой байх зэрэг байдаг.

Альтернатив хөрөнгө оруулалтын зах зээл нь доорх шалгууруудыг тавьдаг.

• Үнэт цаасны бүртгэлд бүртгэгдээгүй байж болно.
• Тус биржийн дүрэм, журмаар зохицуулагддаг.
• IPO хийх хувьцааны хязгаар байхгүй.
• Үндсэн хөрөнгө оруулагчийн зөвшөөрөл заавал авах шаардлагагүй.
• Баримт бичгүүдийг урьдчилсан байдлаар зөвхөн Номад[56] шалгана.
• Бүх үйл ажиллагаанд Номад заавал оролцоно.

Бүртгэлийн хураамж

Үнэт цаас гаргахаар бүртгүүлсэн компаниудаас Лондонгийн хөрөнгийн биржийн үндсэн зах зээл нь тухайн компанийн зах зээлийн үнэлгээнээс хамаарч хураамж авдаг. Элсэлтийн хураамжийг анх арилжаанд орох үед авдаг бол жилийн хураамжийг мөн татан төвлөрүүлдэг. Жилийн хураамжийн зарчим мөн компанийн зах зээлийн үнэлгээнээс хамаардаг.

Элсэлтийн хураамжийг ЛХБ-ийн үндсэн вэб хуудсаас харж болох ба хүссэн тооцооллоо хийж болдог. Жишээ нь компанийн үнэлгээ, хувьцааны тоо, хувьцааны үнийг оруулахад хангалттай байдаг. Энэ тооцооллыг ашиглан 1 сая ширхэг хувьцааг, нэгжийн үнэ 1 паунд байна гэвэл зах зээлийн үнэлгээ нь хувьцааны тоог үнээр үржүүлсэн хэмжээ буюу 1 сая паунд болно. Энэ нь 0,1% ойролцоогоор болох бөгөөд альтернатив хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн хамгийн их дүн болох 393.20 сая долларт 388,173.45 паунд буюу 610,527.00 ам.доллар болж байна.

Альтернатив хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн хувьд элсэлтийн хураамж компанийн үнэлгээнээс хамаарч ялгаатай байдаг ба дээрхийн адил тооцоолж үзэхэд 0,67%-ийн элсэлтийн хураамж төлөхөөр байна.

Хүснэгт 1.

Лондонгийн хөрөнгийн биржийн элсэлтийн хураамжийг [57] Английн паундаар болон америк долларт шилжүүлэн тооцож харуулсан байгаа.

Лондонгийн хөрөнгийн биржийн элсэлтийн хураамж Английн паундаар бол:

Зах зээлийн үнэлгээ / сая паундаар		Орлогын өсөлт /сая паундаар	Хураамж / паундаар
Доод хэмжээ	Дээд хэмжээ
0.00	5.00	Хамгийн бага дүн	6,720.00
5.00	10.00	672.00	10,080.00
10.00	50.00	336.50	23,540.00
50.00	250.00	168.15	57,170.00
250.00	Түүнээс дээш	74.50	75,810.00
Хамгийн их дүн			75,810.00

Америк долларт шилжүүлбэл:

Зах зээлийн үнэлгээ / сая ам.доллар		Орлогын өсөлт /сая ам.доллар	Хураамж / ам.доллар
Доод хэмжээ	Дээд хэмжээ
0.00	7.86	Хамгийн бага дүн	10,569.31
7.86	15.73	1,056.93	15,853.96
15.73	78.64	529.25	37,024.03
78.64	393.20	264.47	89,917.75
393.20	Түүнээс дээш	117.17	119,235.00
Хамгийн их дүн			119,235.00

Харин жилийн хураамж нь тогтмол 5,350.00 паунд буюу 8,415.00 ам.доллар байдаг байна. Энэ бол Монголын компаниудын хувьд альтернатив зах зээлд хувьцаа гаргахад  илүү боломжтой хэмжээний хураамж шимтгэл гэж болохоор байгаа юм.

3. Хувьцаа гаргах үе шатууд

Дараах үе шатуудыг дамжиж хувьцааг анх гаргадаг[58].

• IPO хийх комппаний урьдчилсан бэлтгэлээ хангах: Компани 2 жилийн[59] өмнөөс бизнес төлөвлөгөө боловсруулах, санхүүгийн тайлан тогтмол гаргах зэрэг бүртгэлийн шаардлага хангана.
• IPO хийх баг бүрдүүлэх, бүх гишүүдийн хурал зохион байгуулах: Энэ шатанд тэргүүлэх андеррайтер болон хуулийн зөвлөх компани, аудиторыг сонгодог.
• Үнэт цаас гаргах танилцуулгыг бэлдэх: Тухайн компанийн тухай мэдээллийг хөрөнгө оруулагчдад дэлгэрэнгүй өгөх материал бэлддэг. Үүнийг үнэт цаасны хороонд өгч шалгуулдаг.
• Танилцуулах шоу хийх: Хөрөнгө оруулагчдыг цуглуулан танилцуулах уулзалтыг зохион байгуулдаг. Банк, даатгалын компаниуд, хувь хүмүүст компанийн хувьцааг авахад нь ухуулга хийдэг. Хөрөнгө оруулалтын банк нь хувьцааны тоо болон үнийг тохиролцдог.
• Компанийн хувьцааг байршуулж эхлэх: Хөрөнгө оруулагчид, брокерууд, тэдгээрийн харилцагчдад хувьцааг тараан байршуулдаг. Дараагийн өдөр нь арилжаа эхэлнэ.
• Хаах: Компани өөрийн хувьцааг андеррайтерт шилжүүлж, андеррайтер хувьцааны мөнгийг компанийн дансанд шилжүүлснээр андеррайтингийн үйл ажиллагаа дуусдаг. Харин IPO зах зээлд гарснаас хойш ойролцоогоор 7 хоногийн дараа IPO-г хаасан тухай зарладаг.

4. Хувьцаа гаргах бирж буюу зах зээлийг сонгох шалгуур

Хувьцаа гаргах нь байнга хийгддэг үйл явц биш бөгөөд компанийн ирээдүйд хамгийн их нөлөөтэй учраас судалгаа шинжилгээнд өндөр ач холбогдол өгөх ёстой байдаг. Үүний голлох шийдвэр нь аль хөрөнгийн биржийг сонгоход оршино.

Хувьцаа гаргах хөрөнгийн биржийг сонгохын тулд дараах бүлэг хүчин зүйлийг сайн анхаарах хэрэгтэй[60].

1. Биржийн үзүүлэлт

• Зах зээлийн үнэлгээ[61] болон эргэлтийн харьцаа[62]
• Бүртгэлтэй компанийн тоо, дотоод болон гадаад
• IPO-ийн үнийн өсөлт
• Зах зээлийн хөрвөх чадвар

2. Бизнесийн орчин

• Компанийн байрлал, бүс нутаг
• Бизнесийн хөгжил
• Хөрөнгө оруулагчдын хүлээлт
• Өрсөлдөгчид хаана бүртгэлтэй

3. Хууль эрх зүйн орчин

• Зах зээлд нэвтрэх шалгуур
• IPO-ийн төлөвлөгөөний журам
• Цаашдын үүрэг хариуцлага
• Маргаан шийдвэрлэлт

4. Индекс[63] тооцоолол

• Биржийн индексийн аргачлал
• Хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахуйц хөрвөх чадвар
• Индексийн бүрэлдэхүүнд орох боломжтой эсэх зэрэг болно.

Тухайн оронд алт, нүүрс, зэс зэрэг байхгүй бол түүнийг олборлодог компанийн хувьцааг авах эрэлт үүсдэг үү? Монголд нефтийн Арабын нэг компанийн хувьцааг авах боломж байвал хүмүүс авах бол уу? гэсэн асуултыг судалгааны явцад сонирхож үзсэн бөгөөд үүний хариултыг тийм гэж өгч болохоор байна. Учир нь улсын бодлогын хэмжээнд Засгийн газраас тухайн салбарыг дэмжих зорилгоор хөрөнгө оруулалтыг хийж болдог. Монголд нефтийн үнээс хамаарч эдийн засагт ихээхэн хяналтгүй байдлыг үүсгэж байгаа тул хувьцааг нь худалдан авах замаар гадны компанийг төр эзэмшиж үйл ажиллагаанд нь нөлөөлөх бодлого барьж болох юм. Өөрөөр хэлбэл нэгэнт Монголд байхгүй ч гадаадын компанийн эзэмшигч болох боломжийг хөрөнгийн зах зээл олгож байна. Харин хувь хүмүүс, жижиг хөрөнгө оруулагчдын хувьд энэ бол тийм ашигтай хувилбар болох эсэхийг нарийн судалж үзэх хэрэгтэй.

5. Регрессийн шинжилгээ

Судалгааны ажлын зорилгыг эконометрикийн аргаар тооцохдоо дараах байдлаар тодорхойлж байна.

Үнэт цаасны зах зээл дэх үнэт цаас гаргахад компаниудад ямар хүчин зүйл нөлөөлдөг болохыг илрүүлэн хамаарлын хувийг тооцохыг зорилгоо болголоо. 

Дараах байдлаар хувьсагчдыг авлаа. 1990-2010 оны IPO гаргасан хувьцааны тоо, насжилт, олсон орлого, үлдсэх хувьцааны үнийн дүнгээр өгөгдлийн бааз үүсгэв. [64]

Тайлбарлагдагч хувьсагч – Proceed  / IPO гаргаснаар олсон орлого

Тайлбарлагч хувьсагчид:

• Number / IPO гаргалтын хэмжээ, ширхэгээр
• Left / Зарагдаагүй үлдсэн хувьцааны хэмжээ, тэрбум ам.доллараар
• Age / IPO анхдагч зах зээлд арилжигдсан хугацаа, хоногоор

Өгөгдлийн цуваа:

Obs	NUMBER	LEFT	PROCEED	AGE
1990	110.0000	0.340000	4.270000	8.000000
1991	287.0000	1.500000	15.36000	9.000000
1992	412.0000	1.820000	22.61000	9.000000
1993	509.0000	3.520000	31.28000	8.000000
1994	404.0000	1.470000	17.36000	8.000000
1995	458.0000	4.380000	30.16000	7.000000
1996	675.0000	6.800000	42.25000	7.000000
1997	473.0000	4.540000	31.58000	8.000000
1998	284.0000	5.250000	33.80000	7.000000
1999	477.0000	36.94000	64.79000	4.000000
2000	381.0000	29.69000	65.07000	6.000000
2001	79.00000	2.970000	34.24000	12.00000
2002	66.00000	1.130000	22.03000	14.50000
2003	62.00000	1.000000	9.530000	11.00000
2004	174.0000	3.860000	31.53000	8.000000
2005	160.0000	2.640000	28.27000	11.00000
2006	157.0000	3.950000	30.48000	13.00000
2007	160.0000	4.950000	35.69000	9.000000
2008	21.00000	5.650000	22.76000	14.00000
2009	41.00000	1.460000	13.17000	15.00000
2010	96.00000	1.870000	30.79000	10.00000

Өгөгдөлд график шинжилгээ хийж үзье.

Number of IPO: Гаргасан IPO-ийн тоо хэмжээ

IPO гаргасан хэмжээ 2008 онд буурч байгаа нь дэлхийн эдийн засгийн хямралтай холбоотой хөрөнгийн зах зээл уналтанд орсныг харуулж байна.

Proceed: IPO гаргаснаар зах зээл дээрээс олсон орлого

2009 онд энэ хэмжээ буурсан боловч 2003 онд бүүр илүү буурсан үзүүлэлттэй байна. Харин 2010 оноос өсөлттэй гарчээ.

Left:   Анхдагч зах зээлд арилжигдаагүй үлдсэн хувьцааны үнийн дүн

Арилжагдаагүй хувьцааны хувьд 1999-2000 онд огцом өндөр үзүүлэлттэй байсан ба ерөнхийдөө жигд байна.

Age: IPO гаргаж анхдагч зах зээлд арилжсан хугацаа  буюу насжилт

Age:

Компани үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор зах зээлд анх хувьцаа гаргаж санхүүжилтийн эх үүсвэрээ олж авдаг бөгөөд энэ арга банкны зээлийг бодвол өртөг багатайд тооцогддог. Ингэж хувьцаа гаргахад насжилт, борлогдоогүй үлдсэн хэмжээ, хувьцааны тоо бүгд эерэг шууд хамааралтай байдаг байна. Гэвч хамаарал аль нэг үзүүлэлтээс маш их хамааралтай гараагүй.  2015 он хүртэл прогноз хийж үзэхэд орлого буурах трендтэй гарлаа.

Дэлхийн эдийн засгийн хямрал нөлөөлж 2008-2010 онд үзүүлэлт доогуур гарч байгаа нь график шинжилгээнээс харагдлаа.

Хувьцааны тоо ширхэг олон байхад орлого өсөх таамаглал дэвшүүлсэн ч тоо хэмжээ бус бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөг болох нь харагдлаа. Иймд хууль эрх зүйн орчин, биржид гарах саад бэрхшээл, бизнесийн орчин, газар нутаг зэрэг тооцоолоогүй бусад хүчин зүйлийн нөлөө их байдаг байна.

6. Хөрөнгө оруулагчдын зан төлвийн тухай

Хувьцаа гарган олон нийтийн компани болох үед хөрөнгө оруулагчдын хандлага хэрхэн шийдвэр гаргадаг тухай Hersch Shefrin[65]-ы Хөрөнгө оруулагчдын сэтгэл зүйн талаар бичсэн Шунал болон айдас номоос хэд хэдэн жишээ оруулж байна.

Олон хөрөнгө оруулагчид хувьцааг анх зах зээлд гаргасан өдөр маш өндөр хүлээлттэй байдаг.  IPO-гийн тухай гаргадаг нэгэн сонинд үүнийг хөрөнгө оруулагчдын insanity.com trading –д дүрсэлсэн байна. Энд IPO-той холбоотой 3 төрлийн зан үйл харагддаг.

• Үнийн доогуур тогтоолт
• Урт хугацааны доогуур гүйцэтгэл
• Хэт халалттай зах зээл

Эдгээр гурван нөхцөлийг тайлбарлахаас өмнө IPO гаргахад оролцдог гурван тал байдгийг мэдэх хэрэгтэй. Энэ бол IPO гаргагч компани, андеррайтер, хөрөнгө оруулагчид. Дээрх гурван нөхцөлд энэ гурван талыг бүгдийн ярьж болох боловч зөвхөн хөрөнгө оруулагчдын зан үйлийг авч үзнэ.

Хувьцааны анхны нэрлэсэн үнийг хэтэрхий бага тогтооход зах зээлд гарсан эхний өдрөө үнэ маш их өсдөг. Гэхдээ бодит үнээс хэт өссөн бол тодорхой хугацааны дараа эргэж буурдаг.  Ингэснээр урт хугацаанд зарагдаж дуусахгүй доогуур гүйцэтгэлд хүргэдэг. IPO гаргалт нь халуун болон хүйтэн циклд орж болдог. Хэт халалттай зах зээл гэдэг нь хөрөнгө оруулагчдын тухайн хувьцааг авах эрэлт маш өндөр байхыг хэлж байгаа юм.

Энэ 3 зан үйлээс болж зах зээлд үр дүн авчирдаг уу гэвэл үгүй. Халалттай зах зээлд хувьцааны үнийг бодит үнээс хэтэрхий хөөрөгдөж удаан хугацаанд буулгадаггүй.

Энэ ойлголт бол буруу ташаа ойлголтыг өөрчлөх зорилготой. Хөрөнгө оруулагчид бусад адил төстэй үйлдлүүд, нийтийн чиг хандлага, харагдаж байгаа байдлаас дүгнэлт хийдэг. Халалттай зах зээл хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн буруу төсөөллийг төрүүлдэг байна.  Энэ бүлэгт дараах  зүйлсийг тайлбарлах болно.

• Boston chicken болон Netscape Communications-ын тухай бөгөөд энэ хоёр адилхан төрлийн нөхцөл байдлуудыг туулсан юм.
• IPO-ийн тухай ерөнхий баримтууд
• IPO-ийн тухай гурван хандлагыг тайлбарлах зарим онолууд

Boston Chicken

Бостоны зах зээлүүд бол Boston Chicken, Inc компанийн худалдааны төлөөлөгч буюу франчайзинг хийдэг олон салбаруудтай.  Түүний тахианы махан хоол удаан хугацаанд олон хүмүүсийн дуртай хоол байсаар ирсэн билээ. Үнэ ч боломжийн байсан ба дөрөвний нэг хэсэг нь шошны талхны хамт 3,99 ам.доллар байлаа. Гэсэн хэдий ч түүний хувьцааны үнэ удаан хугацаагаар доогуур байсаар байлаа. Компани 1993.11.08-нд олон нийтэд хувьцаагаа гаргасан бөгөөд 20$-ын үнэтэй 1,6 сая хувьцаа гаргажээ. Арилжааны анхны өдөр хувьцааны үнэ 142,5%-иар өсч, хаалтын нэгжийн ханш 48,50$ болсон.  Энэ бол өмнөх 2 жилд тохиолдоогүй анхны өдрийн үнийн өсөлт байлаа.

1995, 1996 оны хэт хөөрөгдсөн үнийн өсөлтийн дараа 1997.11.10-нд  8,47$ болж хаагдсан байдаг. Түүний хувьцаа NASDAQ биржийн   1997 оны хамгийн муу 10 хувьцааны нэг болж үнэ нь 82%-иар буурсан юм.  1998.10.05-нд дампууралд орохгүйн тулд улс даяар 178 ресторанаа хааж, хувьцааны үнэ 47 цент болжээ.

Энэ бүх байдлыг эргүүлэн дүгнэхэд яагаад хөрөнгө оруулагчид анх тийм өндөр үнээр хувьцааг нь авч байсныг судлах хэрэгтэй болж байна. Boston Chicken компанийн хувьцааны андеррайтераар Merrill Lynch ажилласан юм.

Энэ жилдээ Merrill Lynch нь Discovery zone, Callaway golf хоёр компанийн андеррайтер хийсэн бөгөөд тэдний эхний арилжааны өдөр хувьцаа нь 61% болон 62% болж өссөн байна. Үүнийг тухайн үед Standard & Poor компанид зориулан судлаач Роберт Натале тайлбарлахдаа энэ хоёр компанийн хувьцааг авахыг хүсээд авч чадаагүй олон жижиг хөрөнгө оруулагчид Boston Chicken-ий хувьцааг авахыг хүсч байгаа гэжээ. Хэн ч байсан тухайн үед ийм нөхцөл байдалтай тулгарсан бол алдахгүйн тулд Boston Chicken-ий хувьцааг авах байсан нь тодорхой.

Роберт Натале мөн IPO хийхийн өмнөх тайландаа дараах хоёр хүчин зүйлийг тэмдэглэсэн байдаг.  Нэгдүгээрт,  Boston Chicken-ий хувьцааны тоо маш бага байсан. Компанийн нийт хувьцааны 10%-иас  бага 2 саяас доош ширхэг байгаа нь эрэлтийг хангахгүй нийлүүлэлт байна гэжээ.

Хоёрдугаарт, Boston Chicken-ий удирдлага Scott A. Beck бол Blockbuster Entertainment-ийг өмнө удирдаж байсан бөгөөд тухайн үед энэ видео кино түрээслэгч сүлжээ маш амжилттай ажиллаж байлаа. Иймд Boston Chicken-ийг  Blockbuster Entertainment шиг үйл ажиллагаа нь амжилттай явагдана гэж хөрөнгө оруулагчид найдаж болно.

Арилжааны эхний өдөр томоохон хөрөнгө оруулагчид Boston Chicken-ий хувьцааг авахаар маш эрт очсон ба олон жижиг компаниудад боломж бараг олдоогүй. Энэ хувьцааг авах гэсэн хүмүүсийн хүсэл маш хүчтэй байсан бөгөөд Clucker’s Wood Roasted Chicken Inc болон  Pollo Tropical Inc хэмээх хоёр өрсөлдөгч компаниуд хамгийн их өрсөлдсөн юм.

Цөөнгүй тооны хөрөнгө оруулагч байгууллагууд энэ өдөр тэдний хувьцааг аваагүй байна.  Бостон хотын Putnam Investment management’s Specialty Growth Equities Group-ын  Douglas S. Foreman хэмээх хөрөнгө оруулалтын менежер хэлэхдээ Boston Chicken бол хөрөнгө оруулахад маш боломжгүй бүтээгдэхүүнтэй. Гэрийн аргаар хийсэн хоолыг түргэн хоолны үнээр зардаг гэж байжээ. Доогуур үнэлэх (underpricing) гэдэг нь Boston Chicken компанийн анхны хөрөнгө оруулагчдын хувьд оруулсан хөрөнгөө шууд хүртээгүй.  Тэд анх санал болгосон ашгийг ч хүртэж чадаагүй бөгөөд хувьцааг хэрхэн авахаа бодсоноос биш бодитоор нөхцөл байдлыг үнэлж чадаагүй юм.

Netscape Communications

Хөрөнгийн зах зээлийн дуулиантай хувьцаа интернетийн компаниудынх байсан билээ. Энэ кейс бол интернетийн компаниудийн IPO-той холбоотой арилжааны тухай тайлбарлах болно. 1995.08.07-нд “Boston Chicken-ээс хойш хамгийн их хөөрөгдсөн Netscape-ийн IPO зах зээлд гарлаа.” гэсэн мэдээ Wall Street сэтгүүлд нийтлэгдсэн юм.

Netscape-ын хөрөнгө оруулагч банкуудаар Morgan Stanley болон Hambrecht & Quist ажилласан бөгөөд IPO гаргахын өмнөх танилцуулга бэлдсэн. Маркетингийн мэдээлэл, хувьцааг гаргах үнэ болон хөрөнгө оруулагчдад шаардлагатай мэдээллийг энд боловсруулан гаргасан байдаг. Маркетингийн компанит ажил хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг маш их татсан бөгөөд танилцуулах шоуны өдрийн хоолны үеэр танхимд 500 гаруй хүн цугларсан байжээ. Тэргүүлэх андеррайтераар Morgan Stanley ажилласан бөгөөд төлбөргүй утсаар хөрөнгө оруулагчдад хүссэн мэдээллийг өгч, хамтрагч андеррайтер Hambrecht & Quist өдөрт 1000 гаруй утасны дуудлага хүлээн авч байлаа.

1995 онд Hambrecht & Quist-т зуны хугацаанд дадлага хийж байсан Robert Strawbridge Сан Францискогийн утасны дуут шууданг хариуцан мэдээллийг бүртгэж байсан юм. Тэрээр дэлхийн бүх өнцгөөс хөрөнгө оруулагчдын бүр эргэлзэж гүйцсэн мэдээллийг бүтэн өдрийн турш хүлээж авдаг байжээ. Тэд энэ хувьцааг авахыг маш их хүсч байгааг хэлээд хэн нэгэн буцаан ярихыг гуйсан мэдээллийг үлдээж байсан юм.

Morgan Stanley болон Hambrecht & Quist хувьцааг харилцагч хөрөнгө оруулагч байгууллагуудад мөн худалдан авах боломжийг өгсөн.  Жижиг хөрөнгө оруулагчдын зүгээс мөн л их хэмжээний гомдол саналыг ирүүлсээр байлаа. Наймдугаар сарын 7-нд Wall street сэтгүүлд хувьцаа гарахаас өмнө дараах нийтлэлийг гаргажээ.

“Netscape хувьцаа гаргаж байгаа нь жилийн хамгийн сайн IPO болж байна.” гэж Steven Samblis хэмээх Longwood-ийн Empire Financial group-ын санхүүгийн шинжээч бичжээ. Энэ хувьцааг авах нь жирийн хүний хувьд бараг боломжгүй боловч түүнийг авахыг хичээх хэрэгтэй гэсэн байна. Мөн тэрээр хувьцааны нэрлэсэн үнэ 14$ байж, эхний арилжааны өдөр 25$ болно, арав хоногийн дотор 30$ болох хүлээлт байна гэж бичжээ.

Үүнээс хойш хоёр хоногийн дараа  Netscape 3,5 сая хувьцааг 12-14$-ын үнэтэй гаргахаар төлөвлөж байснаа өөрчлөн үнийг 28$ болгон хоёр дахин нэмж, 5 сая хувьцаа гаргахаар тоог ч мөн нэмсэн юм. Хувьцаа 71$- оор нээлтийн ханштай эхэлсэн бөгөөд маш хурдан 72,50$ болж өссөн байна. Харин 58,25$  байсан нь Steven Samblis-ын хэлж байснаас маш өөр үзэгдэл болжээ.

Компани хувьцаа гаргасан эхний жилдээ хувьцааны ханш маш амжилттай өсч байсан бол урт хугацааны дараа ханш буурсан байдаг. 1998.01.06-нд Сан Францискогийн цаг үе сэтгүүлд компанийн хувьцаа 20%-иар буурсныг мэдээлжээ. Учир нь Microsoft компанийн өрсөлдөөн нөлөөлснөөр хувьцааных нь үнэд эргэлт гарч байна. Анх зах зээлд гарснаас хойш хувьцааны ханш хамгийн бага буюу 4,81$ хүрсэн бөгөөд 18,56$-ын хаалтын ханштай болжээ.

1998.11.24-нд Netscape communications Corp-ыг America Online 4,2 тэрбум ам.доллараар худалдан авснаар түүний хувьцааны түүх дууссан юм.

1998 оны сүүл, 1999 оны эхэн үеийн дөрвөн сар IPO-ын түүхэнд маш сонин үе байлаа. Арваннэгдүгээр сарын эхнээс эхлэн олон арван компаниуд хувьцаа гаргахаа хойшлуулж бүүр хувьцаа гаргахаа болиулж байсан юм. Гэтэл яг энэ үед 11 сарын 12-нд цахим хуудасны үйлчилгээ үзүүлдэг    theglobe.com мөн IPO-ын түүхэнд байгаагүй амжилтын гаргаж чадсан байдаг. Түүний хувьцааны нэрлэсэн үнэ 9$ байсан бол 97$ болтлоо 606%-иар өсч, 63,50$-ын хаалтын ханштай байсан.  Гэвч энэ бол тухайн оны хамгийн их өссөн IPO биш бөгөөд онлайн дуудлага худалдааны eBay-ын хувьцаа  1998.09.23-нд гарсан. Түүний нээлтийн ханш 18$ байсан бол 241,25$ болтлоо 1.240,3%-иар өссөн байдаг.

1998 онд нэлээд хэдэн маш халуун IPO хийгдсэн бөгөөд бүгд интернетийн компаниуд байсан юм. Энэ үед санхүүгийн мэдээллийн MarketWatch.com мөн нийтэд гарсан ба 17$-оор нээлтээ хийж, 474%-иар буюу 130$ болж өсч,  97,50$-оор хаагдсан байна.

Эдгээрээс дүгнэж хэлэхэд нэгдүгээрт, компани хувьцаа гаргахад хөрөнгө оруулалтын банкны нөлөө маш их байдаг байна. Тэд компанийн тухай мэдээллийг олон нийтэд мэдээллэж, хувьцааны тухай зарлаж гол үйл ажиллагааг эрхлэн явуулдаг.

Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулагчдын ялах болон шинэ чиг хандлагыг дагах хүсэл хувьцаа авахад нөлөөлдөг байна. Тухайлбал хөрөнгө оруулагчид хувьцаа авах замаар компанийн удирдлагыг гартаа авахыг эрмэлздэг юм.

Гуравдугаарт, зах зээлийн хариу үйлдлээс хамаарч хөрөнгө оруулахад нөлөөлдөг. Хувьцааг гаргахаас өмнө хөрөнгө оруулагчдыг бүртгэх үедээ андеррайтер IPO-ын үнэ цэнийн талаар хэлэхэд эрт байдаг байна. Харин хөрөнгө оруулагчид хэрхэн хандаж байгаагаас хамаарч хувьцааны үнийг тогтоодог болох нь харагджээ.

7. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд компанийн баримтлах бодлого, хэлбэр

Австрали улс төрийн бодлогоороо зохицуулан дэд бүтцийн салбарынхаа олон компанийг хувьчилсан бөгөөд тэргүүлэх хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хамтран ажиллаж, дотоодын тэтгэврийн насны хөрөнгө оруулах хүсэлтэй хуримтлалтай иргэдэд чиглэсэн маркетингийн бодлого хэрэгжүүлсэн  байна.

Компани мөн бодлогоор хөрөнгө оруулагчдын олон төлөөллийг оруулахыг оролдох тохиолдол байдаг. Цөөнхийн эрх ашгийн хамгаалах зорилгоор төлөөлөн удирдах зөвлөлд гишүүдийг хамруулдаг байх жишээтэй. Ихэнхи компаниуд хөрөнгө оруулалтын банк эсвэл хувийн хөрөнгө оруулагчдыг ТУЗ-д багтаадаг байна.

Хятадын компаниуд Хонгконгийн хөрөнгийн биржид гарахдаа хөрөнгө оруулалтын банкуудыг зорилтот хөрөнгө оруулагчид гэж үзэн, тэдэнд чиглэсэн маркетинг болон уулзалтуудыг хийдэг байна.

Хөрөнгө оруулалтын банкууд компанийг IPO хийхэд өөрийн тайлан балансыг ашиглах, IPO амжилттай болж тэргүүлэхэд баталгаа болох зэрэг олон давуу талыг олгодог юм.

Стратегийн хөрөнгө оруулагчдад компани тодорхой хэмжээний хувьцааг гэрээгээр эсвэл хөрөнгийн биржийн дүрмийн дагуу хадгалж авч үлддэг ба энэ нь ихэвчлэн IPO-ийн дараа 6 сарын дотор биелэгддэг байна. Энэхүү IPO-ийн өмнөх хөрөнгө оруулалт нь энгийн хувьцаа, бусад төрлийн бонд гэх мэт хувьцаанд хувирах үнэт цаасыг худалдан авах зэрэг олон аргаар хэрэгжиж болно. Хөрөнгө оруулагчид компанийг биржид бүртгүүлэхээс өмнө мөнгө төлж байгаа тул тэдэнд эрсдэл ир гарахыг харгалзан үзэж тодорхой хэмжээний хөнгөлөлт компанийн зүгээс үзүүлдэг. Гэхдээ нэрлэсэн үнээр урьдчилсан хөрөнгө оруулалт хийгээд дараа нь залруулах хэлбэр ч бас бий. Хонгконгийн хөрөнгийн биржид тухайлбал үүнийг зохицуулдаг журам байдаг. Үүнд тодорхой нөхцөлүүдийг зааж өгсөн байдаг ба хөрөнгийн бирж урьдчилсан хөрөнгө оруулалтын харилцааг ялангуяа үнийг зохицуулсан дүрмүүдтэй. Мөн хувьцааны хэмжээ урьдчилан хөрөнгө оруулахад ихээхэн нөлөөтэй бөгөөд эдгээр мэдээлэл IPO хийхдээ компанийн хэвлэн гаргадаг танилцуулга эмхэтгэл дээр дэлгэрэнгүй бичигдсэн байх ёстой юм.

Ийнхүү урьдчилан хөрөнгө оруулагчид байхад IPO хийж зах зээлд гарсны дараа хувьцааг худалдан авч  хоёрдогч зах зээл дээрээс үнийн зөрүүгээр ашиг олох зорилготой хөрөнгө оруулагчид гэж байдаг. Эдгээр хөрөнгө оруулагчдад урьдчилан хөрөнгө оруулагчидтай адил хөнгөлөлт болон давуу эрх олгогдохгүй. Гэсэн хэдий ч эдгээр хөрөнгө оруулагчид мөн л эрт хувьцаа авч байгаа гэдгийг мартаж болохгүй юм.

Хөрөнгө оруулагчдаас хамаарах хамаарал IPO хийсэн компанид их байх нь мэдээж боловч түүнээс хамааралгүй гол буюу дийлэнх хөрөнгөөрөө компани үйл ажиллагаагаа тасралтгүй үргэлжлүүлэх ёстой. Хэрэв хэн их хувьцааг авснаас хамаарах байдал үүсвэл хөрөнгө оруулагчид сэрэмжилж эхлэх ба голлох хөрөнгө оруулагчийн стратегийг харзнах байдал зах зээлд үүсдэг. Групп компанийн доор компани шилжвэл татвартай холбоотой асуудлууд ч үүсэх магадлалтай.

Сүүлийн нэг анхаарах зүйл бол  IPO хийхдээ хөрөнгийн зах зээлд өөрийн хувьцааны болон компанийн хэмжээ хэр тохиромжтой болохыг судлах шаардлагатай. Их том эсвэл олон хөрөнгө оруулагчтай зах зээлд хувьцаа гаргахад маркетинг тэр бүр хийж хүрэлцэхгүй болдог бөгөөд үйл ажиллагаа үнэгүйдэх тал бий. Эсрэгээр маш жижиг хөрөнгийн зах зээл дээр гарснаар хүссэн хэмжээний хөрөнгийг татаж чадахгүйд хүрдэг байна. Ихэвчлэн жижиг компаниуд бага зардлаар хувьцаа гаргах гэснээс болж эхний нөхцөл үүсдэг ажээ. Тэдэнд мөн судалгаа хийх хангалттай хөрөнгө байдаггүйгээс болж ийнхүү том зах зээлд гарч алдах явдал тохиолддог.

Үүнийг хэрхэн зохицуулах талаар хөрөнгийн биржүүд өөрсдөө компаниудын хэмжээнээс хамаарч жижиг, дунд, том компаниудад төрөлжсөн арилжаа буюу бүртгэл хийдэг байна. Тухайлбал том хэмжээний компани гэдэгт зах зээлийн үнэлгээ 250-400 сая ам.доллар ба IPO-ийн хэмжээгээр 50-100 сая ам.доллар байхыг ойролцоогоор тооцдог юм. Жижиг компанийн IPO ашиггүй гэж үзэж мөн болохгүй. Яагаад гэвэл хурдацтай өсч байгаа салбарын, эсвэл маш тодорхой хөрөнгө оруулалтын өгөөж өгөх бизнест томоохон хөрөнгө оруулагчид оролцох сонирхолтой байдаг. Жижиг компаниуд мөн цөөн тооны хөрөнгө оруулагчидтай уулзалт хийхэд хангалттай байх үе байдаг ба их ажил болголгүй гэрээ хийж чаддаг юм. Мөн хөрвөх чадварын хувьд том компаниас илүү учраас хөрөнгө оруулагчдад ч тэдэнтнй харьцахад хялбар байдаг давуу талтай.

8. Дэлхийн IPO зах зээлийн 2011 оны байдал болон 2012 оны төлөв

Дэлхийд 2011 оны байдлаар 338 IPO хийгдсэн байгаа нь 2010 оноос 29%-иар буурсан үзүүлэлт болжээ. Энэ бол евро бүсийн хямрал болон суларч доройтсон ихээхэн савалгаатай Америкийн хөрөнгийн зах зээлтэй холбоотой боловч нийт оны хэмжээгээр харахад 2011 онд бол нааштай үр дүн гарсан гэж болно.   АНУд 24 интернетийн компани олон нийтэд арилжаалагдсан үүний дотор тэргүүлэгч таван интернет компанийн гурав нь багтаж байгаа юм. Энэхүү гурван том арилжаа нь мөн Америкийн түүхэнд хувийн хөрөнгөөр санхүүжүүлсэн арилжааны ханшийг 8,3 тэрбум ам.долларт хүргэсэн тохиолдол болсон юм.

Дэлхийд алдартай Prada, Ferragamo, Michael Kors зэрэг тансаг хэрэглээний брэнд нийлүүлэгч компаниуд IPO хийсэн жил боллоо.

Грекийн хямрал зуны дунд үеэс IPO зах зээлд хүндээр нөлөөлж эхэлсэн бөгөөд үүнээс ч өмнө 2009 оны сүүлээс АНУ-ын хөрөнгийн зах зээл хямралтай байсан юм. Евро бүсийн эдийн засгийн хүндрэлийг арилгахын тулд А.Меркел Н.Саркози нар хамгийн идэвхитэй ажиллаж Грек, Италийн эдийн засгийн асуудлыг нухацтай шийдвэрлэхийг зорьж байгаа бол Олон улсын валютын сангийн тэргүүлэгчид эргэлзэж, судалсаар тодорхой шийдэлд хүрч чадалгүй байсаар  IPO зах зээл 2011 оны 8 дугаар сард 2008 оноос хойшхи хамгийн доод үзүүлэлттэй болсон байна.

Зураг 1.

Source: RenaissanceCapital.com. Global statistics include IPOs with the deal size of at least $100 million and exclude closed-end funds and SPACs.

Тайлбарууд:

• 2011 оны 2 дугаар хагаст Азийн орнуудын хувьд хиймэл шинж чанартай, Америкийн хувьд бага нөлөөтэйгээр дэлхийн хөрөнгийн зах зээлийн уналтад хүргэсэн.
• Дэлхийн IPO гүйцэтгэл бууралттай байсныг самбарын дүн харуулж байгаа ба Америкийн IPO-нууд S&P индекс үзүүлэлтээр маш доогуур гүйэтгэлтэй байжээ.
• Америкийн таван том интернетийн компанийн дөрөв нь болох Bankrate, Groupon, LinkedIn, Zynga компаниудын IPO 2,4 тэрбум ам.доллар болтол өссөн байна.
• Эдийн засаг сул байгаа хэдий ч тансаг хэрэглээний бараа нийлүүлэгчид болон өргөжиж байгаа жижиглэнгийн худалдааны компаниуд түлш шатахууны салбарт ихээхэн хөрөнгө оруулсан байна.
• Америкийн листингт бүртгэлтэй Хятадын IPO –нуудын санхүүгийн хуурамч үйлдлүүд, ташаа ойлголтуудыг эмхэлж арилгасан.
• Хувийн хөрөнгөөр санхүүжүүлж IPO гаргах нь Америкт маш их болсон ба эрсдэл ч мөн өндөр болсон.
• Америк үнэт цаас гаргах үйл ажиллагааны системийг илүү уян хатан болгож цаашид хамгийн бат бэх хувилбарыг боловсруулж байгаа.

Дэлхийн IPO гол статистик үзүүлэлтүүд Хүснэгт 3-т харуулав. Түүний графикийг Зураг 2-4-т үзүүлсэн болно.

Хүснэгт 3.

	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Арилжааны тоо	257	346	459	556	121	179	479	338
Босгосон хөрөнгө/тэрбум ам.доллар/	109	148,6	220,5	265	80,8	106	234,4	135,9
Арилжааны дундаж дүн   /сая ам.доллар/	424,2	429,4	480,4	476,7	668	592,4	489,3	402,1

Зураг 2.

2011 оны хоёрдугаар хагаст дэлхийн IPO зах зээлийн уналтууд

Энэ онд дэлхийн хэмжээнд 338 IPO арилжаалагдаж 135,9 тэрбум ам.долларын орлоготой, арилжигдаагүй үлдсэн буцаалт дунджаар 13%-тай байсан байна. Үүний 200 IPO-г Ази номхон далайн орнуудад гаргасан бөгөөд 69,4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгосон байна.

Европын хувьд 2011 онд Швейцарийн Glencore International PLC[66] 10 тэрбум ам.долларыг Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр  дангаараа босгосон үзүүлэлтийг эс тооцвол 15,9 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт  Европт IPO-гоор хийгджээ. Энэ нь 2010 онтой харьцуулахад 50% доогуур байна гэсэн үг юм. Ази, Европыг хамтад нь дүгнэвэл IPO-ийн гүйцэтгэл доогуур харагдаж байгаа ба 18%-ийн үлдэгдэлтэй байсан байна.

Тивүүдээр IPO хийсэн байдлыг 2009-2011 оны байдлаар дүгнэснийг Хүснэгт 4.-т харуулав. Үүнд Ази номхон далайн орнууд хамгийн өндөр үзүүлэлттэй гарсан байна. Хөрөнгийн биржүүдээр IPO хийсэн дүнг авч үзвэл нэг бирж тогтвортой сайн үзүүлэлттэй гараагүй боловч Хонгконгийн хөрөнгийн бирж 2009-2011 онд ерөнхийдөө тэргүүлсэн байна. Хүснэгт 5-аас харна уу.

Тивүүдээр IPO хийсэн байдлыг 2009-2011 оны байдлаар

Хүснэгт 4.

	2009			2010			2011
	IPO тоо	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	Нийт дүнд эзлэх хувь	IPO тоо	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	Нийт дүнд эзлэх хувь	IPO тоо	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	Нийт дүнд эзлэх хувь
Хойд Америк	50	22,3$	21%	93	38,1$	16%	97	34,4$	25%
Европ	11	6,5$	6%	41	28,9$	12%	31	25,9$	19%
Ази номхон далай	108	67,4$	64%	316	155,8$	66%	200	69,4$	51%
Латин Америк	6	8,0$	8%	16	7,7$	3%	18	6$	4%
Дундад Ази болон Африк	4	1,8$	2%	13	3,9$	2%	2	0,2$	0%
НИЙТ	179	106,0$		479	234,4$		338	135,9$

Эх сурвалж: RenaissanceCapital.com.

IPO хийсэн дүн хөрөнгийн биржүүдээр

Хүснэгт 5.

2009			2010			2011
Хөрөнгийн биржийн нэр	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	IPO тоо	Хөрөнгийн биржийн нэр	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	IPO тоо	Хөрөнгийн биржийн нэр	Босгосон хөрөнгө/тб ам.д/	IPO тоо
Hong Kong SE[67]	209.0$	38	Hong Kong SE	49,3$	53	NYSE	26.4$	56
Shanghai SE	18.9$	8	Shenzhen SE	33.8$	177	Hong Kong SE	22.4$	35
NYSE	14.3$	32	NYSE	28.9$	57	Shenzhen SE	18.8$	103
Bovespa[68]	8.0$	6	Shanghai SE	25.0$	24	LSE Main	15.7$	10
NASDAQ	6.5$	15	Tokyo SE	14.1$	5	Shanghai SE	12.7$	29
Shenzhen SE	6.2$	40	LSE Main	8.2$	14	NASDAQ	7.3$	28
Bursa Malaysia Berhad	3.2$	1	Korea Exchange	7.3$	9	Singapore Exchange	7.0$	5
National SE of India	2.3$	5	National SE of India	6.7$	15	Bolsa de Madrid	5.2$	2
Australian Securities Exchange	2.1$	2	Bursa Malaysia Berhad	5.9$	6	Bovespa	4.0$	11
Korea Exchange	1.9$	7	Bovespa	5.9$	10	Korea Exchange	2.2$	8

Эх сурвалж: RenaissanceCapital.com. Global statistics include IPOs with the deal size of at least $100 million and exclude closed-end funds and SPACs.

Америкийн IPO зах зээл

2004-2011 онд Америкт IPO хандлагаараа өсч байгаа ч 2007 оноос өмнөх үетэй харьцуулахад доогуур үзүүлэлттэй байна. 2008-2009 онд дэлхийн эдийн засгийн хямрал болсон нь энд хамгийн их нөлөөлсөн гэж болох бөгөөд 2010 оноос сэргэлт ажиглагдаж байна.

Хүснэгт 6-д үзүүлэлтийг харуулсан болно.

Хүснэгт 6.

	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Арилжааны тоо	216	192	196	214	31	63	154	125
Босгосон хөрөнгө /тб ам.д/	$42.80	$33.70	$42.20	$49.00	$24.50	$21.90	$38.70	$36.30
Арилжааны дундаж дүн   /сая ам.д/	$198.30	$175.60	$215.20	$229.00	$790.20	$347.50	$251.20	$290.00
Хувийн хөрөнгөөр хийгдсэн арилжаа	63	63	56	48	5	22	38	35
Хувийн хөрөнгөөр босгосон хөрөнгө /тб ам.д/	$12.60	$15.60	$15.40	$11.80	$1.40	$6.50	$9.60	$20.40
Компанийн хөрөнгөөр хийгдсэн арилжаа	69	56	65	86	7	12	61	51
Компанийн хөрөнгөөр босгосон хөрөнгө /тб ам.д/	$6.00	$5.10	$6.40	$9.70	$0.60	$1.30	$6.00	$7.90

Эх сурвалж: RenaissanceCapital.com.

Дээрх үзүүлэлтүүдийг гарфикаар харвал:

Зураг 5.

Зураг 6.

Зураг 7.

Зураг 8.

Хамгийн гол нь хувийн хөрөнгө оруулалт Америкт маш их нэмэгдэж байгаа, интернетийн компаниуд амжилттай IPO хийж байгаа гэсэн үзүүлэлтүүд гарчээ.

Зураг 9.

Америкийн IPO-гийн зах зээлийн сулрал болон эргэн тэргүүлэх эрмэлзэл

Жилийн эхний хүчтэй эхлэлийг эс тооцвол Америкийн  IPO-гийн зах зээл дээр хийгдсэн арилжаа 2010 онд 154 байснаа 2011 онд 125 болж буурсан юм. Энэ 125 арилжааны 60 илүү хувь нь оны эхний хагаст буюу Евро бүсийн хямралаас өмнө хийгджээ. Холбооны нөөцийн сангаас зарим нэг томоохон хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцсэний үндсэн дээр арилжаа хийсэн бөгөөд энэ нь дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хүчтэй нөлөөлөөгүй. Харин IPO зах зээл дээр босгосон хөрөнгө 2010 онтой харьцуулахад 6%-иар л буурч 38,7 – оос 36,3 тэрбум ам.доллар болсон байна.

Зураг 10.

Ингэснээр Хятад, Хонгконгийн IPO зах зээлд идэвхитэй байдлаараа тэргүүлээд байсан байрыг Америк 2008 оноос хойш анх удаа эргүүлэн авч чадсан юм.  Гэвч Америкийн IPO хийх явц нь дунджаар 10%-ийн үлдэгдэлтэй байдаг ба 60 орчим хувь нь анх санал болгосон үнээрээ хаагддаг байна.

Америкийн интернетийн сэргэлт

Америкийн таван том интернетийн компанийн дөрөв нь болох Bankrate, Groupon, LinkedIn, Zynga компаниудын IPO 2011 онд Америкийн түүхэнд 2,4 тэрбум ам.доллар болсон гэж дээр дурьдсан билээ. Энэ онд нийт 24 интернетийн компани олон нийтэд хувьцаа гаргасан нь сүүлийн арван жилд хамгийн өндөр үзүүлэлт болсон юм. Энэ үед хөрөнгө оруулагчид эдгээр компаниудын хүчтэй бизнесийн загвар, санхүүгийн үр ашигтай аргуудыг илүү анхаарч байлаа. Интернетийн компаниуд энэ онд хамгийн сайн болон хамгийн муу үр дүнг IPO зах зээлд үзүүлсэн байдаг.

Хэвлэл мэдээллийн компаниуд интернетийн компаниудын дараах IPO зах зээлийн донсолгож байсан боловч үнэхээрийн амжилттай байж чадаагүй юм.

Зураг 11.

Програм хангамжийн олон компаниуд технологийн компаниудын IPO 2011 онд өсөхөд чухал үүрэгтэй байлаа. Эдгээр компаниудын эрэлт маш их байснаас компанийн ашиг орлогод эерэг нөлөө үзүүлсэн юм. Тухайлбал Cornerstone, OnDemand, Jive Software, Tangoe зэргийг дурьдаж болно. Imperva бол хөрөнгө оруулагчдын хамгийн чухал сонирхсон мэдээллээр хангаж байсан мэдээллийн хамгааллын компани байлаа.

2011 оны олон улсын IPO-гийн хийгдсэн салбараар авч үзвэл ерөнхийдөө уналттай байсан байна. Бүх салбарт хямрал нөлөөлсөн бөгөөд тоон хэмжээгээр санхүүгийн салбарт хамгийн их арилжаа хийгдсэн бөгөөд 2007 онд хамгийн их, 2011 онд өргөн хэрэглээний салбар бусад салбараас өндөр байх юм.

Зураг 12.

Технологи, өргөн хэрэглээний бараа, эрчим хүчний салбар Америкийн IPO зах зээлд амжилттай байна.

2012 оны хөрөнгийн зах зээлийн төлөв байдал

Хэдийгээр 2011 он өмнөх оноос буурсан үзүүлэлтийг санхүүгийн зах зээлд харуулсан боловч шинээр IPO хийхээр төлөвлөж байгаа маш олон компаниуд байна. Тухайлбал Facebook, Living Social болон Gilt Groupe гэх мэт томоохон компаниуд зах зээлд хүлээлт үүсгээд байгаа юм. Мөн хувийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх хандлага ялангуя Америкт их ажиглагдаж байна. Компаниуд IPO хийж хөрөнгө босгосноор аждын байр нэмэгдэж, эдийн засаг хөгжих хандлага байгаа гэж эдийн засагчид тооцоолж байна. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө оруулагчдын мөнгө зөв урсгалаар орж байгаа ба олон талууд ашигтай ажиллах төлөв харагдаж байгаа юм. Европын эдийн засгийн дуусашгүй хямрал үргэлжилсээр сүүлдээ Грек улс Европын холбооноос гарах тухай хүртэл яригдаад эхэллээ. Гэсэн хэдий ч хүссэн компани сонгосон зах зээл дээрээ хувьцаа гаргаж хөрөнгө босгож үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломж нээлттэй байна.

Дүгнэлт

            Судалгааны ажлын зорилго бол Монголын компаниуд аль хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаа гаргахад илүү тохиромжтой болохыг олох байсан юм. Судалгааны ажлын зорилгоо олон улсын хөрөнгийн зах зээлүүдийг судалж, түүнд гарахыг зорьж байгаа компаниудад жишээн дээр үндэслэн тайлбар хийж гүйцэтгэлээ. Мөн 2011 оны дэлхийн хэмжээнд хөрөнгийн зах зээлийн хандлага, 2012 оны төлөв байдлыг судалсан болно. Хэрхэн амжилттай IPO хийх тухай дэлгэрэнгүй тайлбарласан гэж бодож байна.

Үүний тулд хамгийн эхний ээлжинд компанийн хөрөнгийн зах зээлд гарч нээлттэй буюу олон нийтийн компани болох зорилгуудыг дараах байдлаар тодорхойллоо.

• Санхүүжилт олох
• Компанийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх
• Урт хугацаанд оршин тогтнох
• Хувьцааны хөрвөх чадварыг сайжруулах
• Үндэстэн дамнасан бизнес эрхлэх
• Хөрөнгө оруулагчдаас шалтгаалсан эрсдлийг бууруулах
• Ажилтнуудын ур чадварыг нэмэгдүүлэх
• Компанийн засаглалыг хөгжүүлэх
• Улсын хөгжлийн бодлогыг биелүүлэх
• Төрийн өмчийн хэлбэрийг өөрчлөх зэрэг гэж дүгнэж байна.

Хамгийн гол нь компани хувьцаа гаргах зорилгоо дотооддоо зөв тодорхойлж, нөхцөл байдлаа үнэлсэн байх ёстой ба бүх нийтээр нэг зорилгын доор нэгдсэн байх хэрэгтэй. Үүнээс гадна төрөл бүрийн хэлтэс, алба нэгжийн төлөөллөөс бүрдсэн дотоодын багийг гаргаж хувьцаа гаргах бүх үйл явцад ажиллуулах шаардлагатай.

Компани эдгээр зорилгуудын үүднээс IPO хийдэг бол хамтран ажиллах мэргэжлийн байгууллагууд болон тэдгээрийн үйл ажиллагааны чиглэл, үүрэг хариуцлагыг товч авч үзлээ. Зөвхөн тухайн компани дангаараа хувьцаа гаргах боломжгүй бөгөөд

• Андеррайтер
• Зөвлөх мэргэжилтнүүдийн баг
• Санхүү, аудитын байгууллага
• Хууль эрх зүйн зөвлөх байгууллага
• Мэргэжлийн болон техникийн байгууллага
• Маркетинг, PR агентлаг зэрэгтэй гэрээ хийн холбоотой ажилладаг.

Санхүүгийн зохицуулах хороо, хөрөнгийн биржид хувьцааны талаарх мэдээлэл тайланг гаргаж зөвшөөрөл авдаг. Гадаадын хөрөнгийн зах зээлд гарч байгаа бол тухайн улс, муж, биржийн шаардлагуудыг хангаж зохих газруудын зөвшөөрлийг заавал авна. Дээрх байгууллагуудаас хамгийн их үүргийг андеррайтер гүйцэтгэх бөгөөд хувьцаа гаргаж эхлэхээс дуусах хүртэл хамтран, гол хариуцлагыг хүлээн ажилладаг. Хэд хэдэн андеррайтер байж болох бөгөөд компанийн хувьд тэргүүлэх андеррайтерийг сонгодог. Энд андеррайтерийн тооноос хамаарч үйлчилгээний зардал өсөхгүй тул компанид ашигтай байдаг.

Хөрөнгийн аль бирж дээр хувьцаа гаргахыг судалж үзлээ. Үүний тулд биржийг сонгоход дараах хэд хэдэн шалгуурыг тавьдаг болохыг гаргав.

1. Биржийн үндсэн үзүүлэлт
2. Бизнесийн орчин
3. Биржид гарах зардал
4. Хууль эрх зүйн орчин[69]

Эдгээр үзүүлэлтүүдийг зөвхөн эргэлтийн хэмжээ, хувьцааны үнийн өсөлт, хөрвөх чадвар, маргаан шийдвэрлэлт, өрсөлдөгчдийн байршил, газар зүйн байрлал гэж ойлгож үнэлгээ өгч болохгүй. Монголын компаниудын хувьд өөрийн компанийн нөхцөл байдалд аль илүү нийцсэн бирж болон зах зээлийг сонгох нь илүү ашигтай гэж үзэж байна. Миний бодлоор одоогоор компаниуд ихэвчлэн санхүүжилт олох зорилгоор хувьцаа гаргаж байгаа бөгөөд тулгараад байгаа гол шалгуур нь биржид гарах зардал гэж болохоор байгаа юм. Иймд Азийн хөрөнгийн биржүүдээс Хонгконгийн, Европын хөрөнгийн биржүүдээс Германы хөрөнгийн биржийг төлөөлүүлэн судалсан болно. Харин Английн хөрөнгийн бирж нь Монголын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх үйл ажиллагааг эрхэлж байгаа, Монголын компаниудад МХБ-ээр дамжуулан дэлхийд гарах боломж нээгдэж байгаа учраас мөн судалсан юм.

Судалсан гурван биржүүдийг хэд хэдэн үзүүлэлтээр хүснэгтэнд харьцуулав.[70]

Хүснэгт 7.

	Лондонгийн хөрөнгийн бирж	Германы хөрөнгийн бирж	Хонгконгийн хөрөнгийн бирж
Үүсэн байгуулагдсан он	1801	1585	1891
Зах зээлийн эргэлтийн хэмжээ	3,75 триллион ам.доллар	1,84 триллион ам.доллар	2,19 триллион ам.доллар
Бүртгэлтэй компанийн тоо	2,966	765	1,477
Арилжаан дахь хувьцааны нийт үнэ	10,334 тэрбум ам.доллар	4,325 тэрбум ам.доллар	2,137 тэрбум ам.доллар
Элсэлтийн хураамж /AIM	10,000-113,140 ам.доллар	3,935 ам.доллар	19,332-83,770 ам.доллар
Жилийн хураамж	7,992 ам.доллар	10,000.00-15,000.00ам.доллар+ үйлчилгээний тоо	18,687-153,106 ам.доллар

Зах зээлийн эргэлт, бүртгэлтэй компанийн тоо, арилжаан дахь хувьцааны нийт үнийг харьцуулбал:

Зураг 13.

Зах зээлийн хэмжээгээр харьцуулахад Лондонгийн хөрөнгийн бирж хамгийн сайн үзүүлэлттэй байгаа нь харагдаж байна.

Зураг 14.

Харин хураамж шимтгэлийн хувьд Германы хөрөнгийн зах зээл илүү таатай байгаа нь харагдаж байна.

2011 оны байдлаар дэлхийн топ хөрөнгийн биржийн жагсаалтад Лондонгийн хөрөнгийн бирж гуравт, Германы хөрөнгийн бирж зургаад, Хонгконгийн хөрөнгийн бирж аравт жагссан байдаг. Ийм төрлийн маш олон жагсаалт гаргаж болох бөгөөд хамгийн олон үзүүлэлтээр дэлхийд тэргүүлэгч бирж бол Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж байдаг. Энэ биржийн маш олон судалгаа хийгдсэн гэж үзээд энэ удаад судалгаандаа оруулсангүй.

Дээрх гурван бирж бүгд ялгаатай хоёр ба түүнээс дээш тооны зах зээлтэй байдаг ба өөр өөр стандарт шаардлагуудыг тавьдаг. Судалгааны үндсэн чиглэл болгож авсан хөрөнгийн зах зээлд гарах зардлыг гол болгон үзэхэд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн хувьд үндсэн зах зээлээсээ илүү өсөлтийн зах зээлийг сонгох нь боломжтой гэсэн дүгнэлт хийж байна.

Альтернатив хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн хувьд элсэлтийн хураамж 0,67%-ийг төлөөд жилийн хураамж хамгийн ихдээ 119,235 ам.доллар төлнө.

Хөрөнгийн зах зээлд гарах зардлын хэмжээ хувьцаа гаргахад хамгийн их нөлөөлдөг тул Франкфуртын хөрөнгийн бирж судалсан гурван бирж дотроос илүү таатай байна. Энд хөрөнгийн хэмжээнд хэмжээнд шалгуур заагаагүй тул хамгийн боломжтой зах зээл гэж гарч байна.

Хонгконгийн хөрөнгийн бирж зөвхөн Хонгконгт бүртгэлтэй компаниуд болон БНХАУ, Бермуд болон Кайманы арлуудад бүртгэлтэй компаниудыг л гарахыг зөвшөөрдөг нь хамгийн гол хүндрэл болоод байгаа юм. Гэвч энэ шаардлага саяхан өөрчлөгдөж Австрали, Англи, Герман, Итали, Япон, Люксенбург, Онтарио, Сингапур, АНУ-ын Калифорниа, Кипр гэсэн улсуудын компаниудыг хүлээн зөвшөөрдөг болсон байна.

Харин санхүүжилт олох зорилгоо биелүүлэхэд ямар хүчин зүйлийн нөлөө хэр зэрэг байгааг 1990-2010 оны хоорондох дэлхийн зах зээлийг төлөөлүүлэн    Нью-Йоркийн хөрөнгийн зах зээлийн тоон мэдээлийг регрессийн шинжилгээ хийж үзсэн юм.  Энэ нь ерөнхий хандлагыг тодорхойлох зорилготой байсан бөгөөд судалгаанд хамруулсан гурван биржийн аль нэгийг бус, саармаг шинжтэй байлгах үүднээс түүврийг сонгосон болно. Нөгөө талаар NYSE нь бүртгэлтэй компаниудын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө, зах зээлийн үнэлгээгээр дэлхийд сүүлийн жилүүдэд байнга тэргүүлж байгаа юм.  Шинжилгээний хариу хувьцаа гаргахад насжилт, борлогдоогүй үлдсэн хэмжээ, хувьцааны тоо шууд эерэг хамааралтай боловч аль нэг нь маш их нөлөөтэй гарсангүй. 2015 он хүртэл прогноз хийж үзэхэд орлого ерөнхийдөө буурах трендтэй гарлаа. Үүнээс харахад олон хүчин зүйлийн нөлөө хувьцаа гаргахад байдаг болох нь харагдаж байна.

Хөрөнгө оруулагчид тухайн үеийн зах зээлийн хандлага, хөрөнгө оруулалтын банкны нэр хүнд болон өмнө хийсэн IPO-ны байдал зэрэг нь тухайн компанийн хувьцааг авахад нөлөөлдөг байна.

Компани хувьцаа арилжиж эхэлсэн эхний өдөр хувьцааны үнэ хэт их өсөх нь тухайн компани ирээдүйд амжилттай ажиллахыг тайлбарладаггүй. Мөн хөрөнгө оруулагчид компанийн удирдлагыг гартаа авахын тулд хувьцааг нь авах сонирхолтой байдаг. Олон нийт маш их хувьцааг нь авахыг хүсч байгаа компанийн хувьцааг авах нь хамгийн сайн хөрөнгө оруулалт гэсэн үг биш юм. Монголд ч мөн ийм жишээ бий. 2008 оны 5 сард Анод банк IPO хийж хувьцаа гаргасан бөгөөд хувьцааны үнэ хэд дахин өсч байсан ч удалгүй дампуурсан юм. Зоос банк ч мөн хувьцаа гаргасны дараа дампуурсан байдаг. Мөн амжилттай явж байгаа компанийн олон жишээ бас бий.

Эцэст дүгнэж хэлэхэд IPO гаргах гэдэг нь компанийн ирээдүйг шийдсэн өргөн хүрээний ажил бөгөөд олон талуудын оролцоог шаардсан, урт хугацаанд оршин тогтнох зорилготой байгууллагын хувьд ил тод байдлыг хангах хэрэгсэл болдог зайлшгүй үйл явц юм. 2012 он бол дэлхий нийтэд олон компани хувьцаа гаргахаар бэлдэж байгаа болон гаргаад эхэлсэн нааштай жил болох төлөвтэй байна.

Санал зөвлөмж

Судалгааг дэлгэрүүлэн салбар бүрээр ангилж олон улсын зах зээлд хувьцаа гаргахаар зорьж байгаа компаниудад дэлгэрэнгүй зөвлөгөө өгөхүйц болгох хэрэгтэй байна. Үүний тулд салбар бүрт амжилттай хийгдсэн IPO-гийн жишээнүүдийг туршлага болгож оруулах нь ижил төстэй компаниудад хэрэгтэй мэдээлэл болох юм. Мөн үүнээс гадна компаниуд шалгуур үзүүлэлт бүрт үнэлгээ өгч өөрийн компанийн хувьд аль зах зээл тохиромжтой болохыг үнэлэх боломжтой.

Хүчин зүйлийн хамаарлын шинжилгээ хийхэд хангалттай мэдээлэл цуглуулж чадсан бол аль хүчин зүйл илүү нөлөөлж болохыг тогтоовол илүү үр дүнтэй байх байлаа.

Олон улсын зах зээлд гарах хүсэлтэй компаниудад мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх Монгол байгууллага хомс байгаа учраас ихэнхи компани гадны мэргэжилтнүүд хөлсөлж байна. Гадны зах зээлд гарахдаа заавал тухайн улсад компаниа бүртгүүлэх шаардлага тулгарч байгаа нь хууль эрх зүйн шинэчлэл хэрэгтэй байгаагийн илрэл гэж болно. Үүнээс гадна цаг хугацаа их шаардсан ажил учраас хөрөнгийн зах зээлд гарах бэлтгэлээ эртнээс хангах шаардлагатай.

Судлаач бүхэн өөрийн нөөц бололцоон дээрээ тулгуурлан аль нэг улсын хөрөнгийн зах зээлийг дэлгэрэнгүй судлахад дараа дараагийн уншигчдад маш их хувь нэмэр болох болно.

Хянасан: Б. АРИУНБАЯР

[1] Initial public offer – Үнэт цаасыг анх удаа нийтэд санал болгох

[2] “Монгол Улсын Их Хурлын 2007 оны 27-р тогтоолоор баталсан стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн Монгол Улсын төрд ногдох хувьцааг дангаар болон ордын төрөл, чиглэлээр бүлэглэн, Хүний хөгжил сангийн тухайн хуульд нийцүүлэн байгуулсан хувьцаат компанид шилжүүлэн, түүний хувьцааны тодорхой хэсгийг дотоод гадаадын хөрөнгийн зах зээлд үе шаттайгаар арилжаалах ” гэж заасан байна.

[3] МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН БИРЖИЙН ШИНЭЧЛЭЛ ДЭЛХИЙН ШИЛДГЭЭР ШАЛГАРЛАА

Эх сурвалж: Өнөөдөр сонины 2012 оны 1-р сарын 6-ны өдрийн №004 дугаар.

[4] http://economics.gogo.mn/news/101453

Монгол ашигт малтмалын, хайгуулын ордуудтай холбоотой олон улсын зах зээлд хувьцаагаа арилжаалж байгаа компаниудын жагсаалтыг Хавсралт 1-т харна уу.

[5] Ер нь 2002 оноос Монголд ажиллаж байгаа компаниуд хөрөнгийн бирж дээр гарах үйл ажиллагаа эхэлсэн байдаг. Энэ нь “Айвенхоу Майнз” Оюутолгойн ордыг нээсэнтэй холбоотой. “Айвенхоу Майнз” Монголд орж ирэхдээ хувьцаа нь 2 доллар байсан, Оюутолгой  ордыг олсны дараа 12 доллар болж өссөн. MICC Д.Ачит-Эрдэнэ Стратегийн ордуудаас хувьцаа гаргаад үнэд хүрчихээр нь цөөхөн байна. 2010.05.21 Mongolian mining journal, http://economy.news.mn/content/12960.shtml

[6] http://vma-bw.de/Download/Khureltogoo.pdf,

[7] http://www.mse.mn/index.php?module=news&cat=4739&id=2304

[8] http://www.infomine.mn/pages/vr/366

[9] Хавсралт 8 “АЖЛЫН МАСТЕР ГЭРЭЭ”-НИЙ ДАГУУ ХИЙЖ ГҮЙЦЭТГЭСЭН АЖЛЫН МЭДЭЭЛЭЛ

[10] МХБ болон ЛХБ-ийн хийж гүйцэтгэж байгаа ажлуудын талаар МХБ-ийн цахим хуудсаас харж болно. “АЖЛЫН МАСТЕР ГЭРЭЭ”-НИЙ ДАГУУ ХИЙЖ ГҮЙЦЭТГЭСЭН АЖЛЫН МЭДЭЭЛЭЛ”

[11] Товчлол: Монголын хөрөнгийн бирж, http://www.mse.mn

[12] Иргэн шууд арилжаанд оролцохгүй, брокер, дилерийн компаниар арилжаа хийгддэг.

[13] Индекс нь тухайн зах зээлийн шилдэг компаниудаас бүрдсэн багцын үнийн ерөнхий өөрчлөлтийг

илэрхийлдэг үзүүлэлт.

[14] МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН БИРЖИЙН ШИНЭЧЛЭЛ ДЭЛХИЙН ШИЛДГЭЭР ШАЛГАРЛАА

Эх сурвалж: Өнөөдөр сонины 2012 оны 1-р сарын 6-ны өдрийн №004 дугаар.

[15] www.mta.mn ААНОАТ-ын борлуулалтын орлогын товчоо, 2010 оны байдлаар

[16] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 16, 26

[17] Компанийн хувьцааг олон нийтэд санал болгох буюу IPO –GIZ IPAS 2011 Хуудас 24

[18] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 9

[19] http://deutsche-boerse.com/dbag/dispatch/de/binary/gdb_content_pool/imported_files,

Хавсралт 2

[20] Прайм стандартын тухай Германы хөрөнгийн биржийн тухай бүлэгт дэлгэрэнгүй тайлбарласан.

[21] Das Deutsche Eigenkapitalforum, http://deutsche-boerse.com

[22] KfW-Kreditanstalt für Wiederaufbau, www.kfw.de, http://www.capitronbank.mn/webclient/web

[23] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 65

[24] http://tablettechtoday.com/news/news-news/samsung-galaxy-s-2-hits-5-million-unit-sales.html,

Хавсралт 3

[25] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 17-20

[26] Хөрөнгийн үнэлгээний тухай хуульд зааснаар[26] 3.1.3.

[27] Дэлхийн топ 15 хөрөнгийн биржийг арилжааны үнийн дүнгээр жагсаахад 2011 оны байдлаар

• Tokyo stock exchange 4-р байранд 6,5 тэрбум ам.дол.
• Shanghai stock exchange 7-р байранд 4,1 тэрбум ам.дол.
• Hong Kong stock exchange 10-р байранд 2,1 тэрбум ам.дол.
• Korea exchange 12-р байранд 2,0 тэрбум ам.дол. гэсэн үзүүлэлтээр жагсчээ. Хавсралт 4

[28] Tokyo stock exchange List criteria – Хавсралт 5

[29] KOSPI Market Listing Regulation – Хавсралт 6

[30] www.mta.mn – Хавсралт 7

[31] Mongolian Mining Corporation – Код: 975

Mongolian Energy Corporation – Код: 276, Хавсралт 1

[32] http://www.mongolianminingjournal.com/index.php?pid=1&sec=view&id=478

[33] Initial listing criteria and continuing listing obligations, Jan 2004, Hong Kong Exchanges and Clearing Limited

[34] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 72-73

[35] Хавсралт 10, Хөрөнгийн биржүүдийн харьцуулсан үзүүлэлт

[36] http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/Mongolei/Bilateral

[37] Deutsche Boerse  – http://deutsche-boerse.com

[38] SIX Swiss Exchange – http://en.wikipedia.org/wiki/SIX_Swiss_Exchange

[39] Хавсралт 4

[40] Хавсралт 9

[41] Deutsche Boerse  – http://deutsche-boerse.com

[42] First Quotation Board

[43] Entry standard

[44] General standard

[45] Prime standard

[46] IFRS, GAAP, Handelsgesetzbuch

[47] IFRS/IAS, US-GAAP, Canadian GAAP, Japanese GAAP зэрэг стандартуудын аль нь ч байж болно.

[48] Компанийн тухай хуульд компанийн нэгдэл гэж 6.13 хэсэгт заасныг корпораци гэж оруулав.

[49] Xetra – электрон арилжааны хэлбэр

[50] www.deutsche-boerse.com

[51] http://de.wikipedia.org/wiki/Clearstream

[52] Deutschen Investor Relations Verband e.V / DIRK – www.dirk.org

[53] Certified Investor Relations Officer – CIRO – www.dirk.org

[54] Main market

[55] Alternative investment market

[56] Номад – nominal adviser

[57] http://www.londonstockexchange.com/companies-and-advisors/aim/publications/fees/aim-fees-2011-2012.pdf

[58] Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох нь, С. Цэвэгмид, 2008 он, хуудас 14-15

[59] Үнэт цаас гаргах бирж, улс орноос шалтгаалан өөр байж болно.

[60] Компанийн хувьцааг олон нийтэд санал болгох буюу IPO –GIZ IPAS 2011 Хуудас 38

[61]         Аливаа зах зээлийн үзүүлэлтийг зах зээлийн үнэлгээ (Market capitalization), арилжааны эргэлт (turnover), индекс (index) гэсэн үзүүлэлтүүдээр хэмждэг.
Зах зээлийн үнэлгээ гэдэг нь тухайн хугацааны тухайн зах зээлд бүртгэлтэй нийт компанийн тухайн өдрийн хаалтын ханшаар илэрхийлэгдэж буй нийт үнэлгээний дүн юм. Бүх компаниудын зах зээлийн үнэлгээг гаргаж нийлбэрийг нь авбал тухайн биржийн зах зээлийн үнэлгээ гарна.

[62]        Арилжааны эргэлт гэдэг нь нэгж хугацаанд нэгж үнэт цаас хэдэн удаа арилжигдаж байгааг илэрхийлнэ.

[63] Индекс нь тухайн зах зээлийн шилдэг компаниудаас бүрдсэн багцын үнийн ерөнхий өөрчлөлтийг илэрхийлэх бөгөөд тухайлбал Доу-жонс 30 индекс нь NYSE-ийн шилдэг 30 компанийн үнэ ханшийн өөрчлөлтийн ерөнхий чиг хандлагыг харуулдаг.

[64] Мэдээллийн эх сурвалж:  Jay R. Ritter Cordell Professor of Finance, University of Florida http://bear.cba.ufl.edu/ritter, January 27, 2011

[65] Hersch Shefrin, (2000) Beyond Greed and Fear: Finance and the Psychology of Investing, 239-254

[66] Glencore’s record IPO makes muted debut – http://www.reuters.com/article/2011/05/19/us-glencore-idUSTRE74H3YC20110519

[67] SE- Stock exchange буюу хөрөнгийн бирж гэдэг үгний товчлол

[68] BM&FBOVESPA нь  São Paulo Stock Exchange (Bolsa de Valores de São Paulo) болон Brazilian Mercantile & Futures Exchange (Bolsa de Mercadorias e Futuros) хоёр нэгдсэнээр 2008 он байгуулагдсан Бразилийн компани юм. http://www.bmfbovespa.com.br/en-us/intros/intro-about-us.aspx?idioma=en-us

[69] Ранкаар эрэмбэлбэл сайн байна.

[70] www.wikipedia.org болон http://www.wikinvest.com/wiki/List_of_Stock_Exchanges

[i] Компанийн хувьцааг олон нийтэд санал болгох буюу IPO –GIZ IPAS 2011 Хуудас 44

[ii] Компанийн хувьцааг олон нийтэд санал болгох буюу IPO –GIZ IPAS 2011 Хуудас 45

[iii] 28.1 Андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх компани /цаашид Андеррайтерийн компани

гэх/-ийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээ 200,0 сая төгрөг, үүнээс мөнгөн болон

түргэн борлогдох эргэлтийн хөрөнгө нь 100,0 сая төгрөгөөс доошгүй байна.

28.2  Андеррайтерийн компани нь Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулийн 19-р зүйлд

заасан чиг үүргээс гадна үнэт цаас гаргаж нийтэд санал болгох тухай танилцуулгад

тусгасан болон хавсаргасан баримт, мэдээллийг үнэн зөв эсэхийг хянаж, мэдээлэл

буруу байсныг илрүүлээгүйгээс учирсан хохирлыг хариуцах үүрэгтэй.

[iv] http://www.oanda.com/currency/converter/

[v] Дериватив гэдэг нь өөр төрлийн актив буюу хувьцаа, бонд, бараа, мөнгөн тэмдэгтийн үнээс хамааран өөрийнх нь үнэ хэлбэлздэг санхүүгийн хэрэгсэл юм. Деривативийг хэрэглэснээр эрсдлийг шилжүүлэх, хамгаалах боломжтой болохоос гадна хөрөнгө оруулалтын төрлийг нэмэгдүүлдэг. Мөн дериватив нь хөрөнгийн зах зээл дээр давамгайлах байр суурь эзлэх хэрэгслийг олгодог.

KfW – Германы сэргээн босголтын зээлийн банк:

Германы сэргээн босголтын зээлийн банкны групп бол ХБНГУ-ын Засгийн газрын эзэмшилд байдаг Франкфуртад байрлалтай хөгжлийн банк юм. Түүний 80%-ийг ХБНГУ, 20%-ийг Германы муж улсууд эзэмшдэг Германы хамгийн том хөгжлийн банк. Хөрөнгийн зах зээлийн нийт зээлийн хэрэгцээний 90%-ийг энэ банк бие даан Засгийн газрын баталгаатай бонд хэлбэрээр голчлон хангадаг байна. Зээлийг банк бие даан шууд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид болон компаниудад олгодоггүй, харин тухайн улсын арилжааны банкаар дамжуулан эрсдлийг багасгах зорилгоор бага хүүтэй, урт хугацаатай олгодог юм. Дотоодын төдийгүй жөгжиж буй улсын жөгжлийн дэмжих зорилгоор Засгийн газрын бодлогоор зээл олгодог бөгөөд Монголд 2004 оны 4 сараас ЖДҮ-ийг дэмжих хоёр улсын Засгийн газрын хэлэлцээрийн дагуу Капитрон банкаар дамжуулан хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн байдаг. Мөн сэргээгдэх эрчим хүч, байгаль хамгаалах чиглэлээр одоо ч хамтран ажиллаж байна.