Б.Даш-Ёндон
/Философийн ухааны дэд доктор, дэд профессор/
Шинэ толь №28, 1999
Түлхүүр үг : парламентын засаглалтай, ерөнхийлөгчийн засаглалтай, холимог засаглалтай, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч , Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл , бүрэн эрх
Монгол Улсын Үндсэн хууль Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг парламентын засаглалтай улсын төрийн тэргүүний хэмжээнд тавьж, Ерөнхийлөгчийн институтийн үүргийг тодорхойлжээ. Эдгээр асуудлыг товч авч үзье.
Төрийн тэргүүн
Эдүгээ үед төрийн тэргүүний асуудал дэлхий дахинаа оршин буй нийгэм-төрийн байгууламжийн олон янз байдлаас болж онол-практикийн хувьд нэлээд ярвигтайд тооцогддог ажээ. Тухайлбал, улсад төрийн тэргүүн байх шаарлагатай эсэх тухайд асуудал гардгийн хамт, төрийн тэргүүн гэж хэнийг, юуг ойлгох, төрийн тэргүүний институт төрийн байгууламжид ямар байр суурь эзлэх, төрийн тэргүүний эрх мэдэл, түүний хамрах хүрээ, хязгаарлалт, төрийн тэргүүнийг сонгох зэрэг олон асуудал энд холбогддог.
Ямар ч байлаа гэсэн өнөө хир оршин буй 200 гаруй улс орны төрийн байгууламжийг засаглалаа хэрэгжүүлж байгаа байдлаар нь парламентын засаглалтай, ерөнхийлөгчийн засаглалтай, холимог засаглалтай гэсэн 3 үндсэн бүлэгт хуваан үздэг бөгөөд Тэгэхдээ аль ч хэлбэрт төрийн тэргүүн ямагт байдаг нь нийтлэг ажгуу.
Эл байдлыг харгалзан үзээд “төрийн тэргүүн гэдэг бол төрийн байгууллагуудын системд дээд байр суурь эзэлж буй албан тушаалтан буюу байгууллага мөн[1] гэх юмуу, үүндээ нэмж Төрийн тэргүүн бол улс орны дотоодод болон гадаадад төрийн дээд төлөөлөл болохын хамт улс үндэстний (ард түмэн ба төрийн) эв нэгдлийн билэгдэл болдог” гэсэн тодорхойлолт хэлэх нь түгээмэл болж байгаа юм байна.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучдугаар зүйлийн нэгдэх хэсэгт “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” гэж, улмаар Үндсэн хуулийн Арван хоёрдугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт “… Төрийн тамгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч барина” гэж тус тус заан хэрэгжүүлж байгаа нь энэ жишгээс үндсэндээ гажаагүй хэрэг юм.
Төрийн тэргүүн бол төрийн гадаад, дотоод тусгаар байдлын баталгаа, улс орны тусгаар тогтнол, бие даасан байдлын илэрхийлэл болох учиртай. Энэ ч ёсоор манай Үндсэн хууль үйлчилж байна гэж үзэж болох юм.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүний хувьд Ерөнхийлөгч бус, харин Ерөнхийлөгчийн хувьд монгол төрийн тэргүүн юм гэж Үндсэн хуулиа иш үндэс болгож хэлж болно. Үүний нотолгоо гэвэл: нэгд, төрийн тэргүүний тусгай (онцгой) бүрэн эрх гэж Үндсэн хуулинд жич заагаагүй, хоёрт, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь чухамхүү ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН хувьд төрийн тэргүүн, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч гэсэн гурван том функцийг зэрэг гүйцэтгэдэг. гуравт, “төрийн тэргүүн” гэсэн үг манай Үндсэн хуулинд ердөө л ганц байгаа юм.
Гэлээ ч энэ бүхэнд хэтэрхий гаж юм алга гэж хэлж болох бөгөөд гагцхүү төрийн тэргүүний хувьд Ерөнхийлөгч асуудал шийдвэрлэх талаараа эрх эдлэхгүй байгаа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн хүч чадлыг сулруулж буй юм бус уу гэсэн л асуудал гарч байна. Үндсэн хууль болон бусад хууль үйлчилж эхэлсэн практикаас үзэхэд Ерөнхийлөгч төрийн тэргүүн гэсэн статусаар албан ёсны шийдвэр гаргах механизм байхгүй байгаа нь тодорхой харагддаг. Энэ нь төрийн тэргүүний статус ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хоёр яг таг давхцаж чаддаггүйг харуулж байна.
Төрийн тэргүүний төрийн дээд төлөөллийн бүрэн эрх нь Ерөнхийлөгчид хуулиар ногдуулсан бүрэн эрхтэй аль болох дүйж, түүнийгээ хэрэгжүүлэх механизм нэн тодорхой байх явдал ач холбогдолтой мэт санагдана.
Парламентын засаглалтай Улсын ерөнхийлөгч
Парламентын засаглалтай Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх эзэн хаан буюу ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсуудынхыг бодоход нэлээд хумигдмал байдаг нь олон улсад заншсан хэм хэмжээ юм.
Гэхдээ засаглалын парламентын хэлбэртэй улсуудад ч гэсэн Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл, байр суурь их бага янз бүр байдаг аж. Энэ хувьд Чехийн жишээ нэн сонирхолтой юм.
Саяхан социалист системд багтаж байсан бөгөөд парламентын хоёр танхимтай энэ улсын Үндсэн хууль парламентын асаглалтай улсуудын түгээмэл жишээ болж яригддаг болжээ[2].
Чехийн Үндсэн хуулийн ёсоор Чехийн ерөнхийлөгч
Засгийн газартай харьцахдаа: -Засгийн газрын тэргүүн болон бусад гишүүдийг томилно, татна. Мөн тэдгээрийн огцрох саналыг хүлээж авна; -Огцорсон буюу огцрох саналаа өгсөн Засгийн газарт шинэ Засгийн газрыг томилох хүртэл үүргээ түр гуйцэтгэхийг даалгана, Засгийн газрын хуралдаанд оролцох, Засгийн газар болон түүний гишүүдээс тайлан шаардах; – Засгийн газартай буюу түүний гишүүдтэй тэдгээрийн эрх мэдлийн асуудлыг хэлэлцэх эрхтэй.
Парламенттай харьцахдаа: -Депутатуудын Танхим болон Сенатын сонгуулийг товлоно; -Депутатуудын Танхимын хуралдааныг зарлан хуралдуулна, түүнийг тараана; -Хуулийг батламжилна, мөн түүнийг Парламентад буцаана (Үндсэн хуулиас бусдыг): -Парламентын хоёр танхимын аль алиных нь хуралдаан болон тэдгээрийн хороод, комиссын хуралдаанд оролцож өөрийн тааллаар үг хэлнэ; -Дээд хяналтын газрын ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч болон Үндэсний банкны гишүүдийг томилно.
Шүүх засаглалын хүрээнд: -Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчид болон түүний дарга, орлогчдыг томилно; -Бусад шүүгчдийг томилж, тэдгээрийн дундаас Дээд шүүхийн дарга, орлогчдыг томилно: -Өршөөл үзүүлнэ. үүнд оноосон ялыг хөнгөрүүлнэ; – Эрүүгийн хэрэг үүсэхийг зогсооно; -Ял эдлээгүйд тооцно; – Уучлал үзүүлнэ.
Гадаад бодлогын хүрээнд: -Төрийг төлөөлнө; -Олон улсын гэрээ хийнэ, баталгаажуулна (хийсэн гэрээг Засгийн газарт юмуу түүний зөвшөөрснөөр Засгийн газрын тодорхой гишүүнд дамжуулж болно): Дипломат төлөөлөгчдийг хүлээн авна; – Өөрийн дипломат төлөөлөгчдийн удирдагчдыг томилно, эгүүлэн татна.
Батлан хамгаалах салбарт: -Зэвсэгт хүчний дээд ерөнхий командлагч байна. -Генералуудыг томилно, цол нэмнэ. Мөн түүнчлэн: -Хэрэв өөр байгууллагад бүрэн эрхийг олгоогүй бол улсын цол буюу гавъяа шагналыг хүртээнэ; -Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хуулиар өргөтгөж болно.
Гадаад бодлого, батлан хамгаалах асуудлууд, шүүгчдийг томилох, өршөөл үзүүлэх, шагнах, хуулиар Ерөнхийлөгчид олгосон бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх талаар гаргах Ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг Засгийн газрын тэргүүн буюу түүнээс бүрэн эрх авсан Засгийн газрын гишүүн буцааж болно.
Үүнээс болж Ерөнхийлөгч бие даан шийдвэр гаргаагүй болохоор эдгээр асуудлыг шийдвэрлэсний хариуцлагыг Засгийн газар хүлээнэ. Үлдэх бүрэн эрхээ Ерөнхийлөгч өөрийн үзэмжээр хэрэгжүүлдэг байна.
Энэ жишээг парламентын засаглалтай улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн чанга ч биш, сул ч биш дундын хувилбар гэж үзсэн нь бий[3].
Чехийн жишээг болзмол байдлаар авч байгаа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл “тодорхой жишигтэй” харьцуулахад бага буюу их байна гэсэн шууд дүгнэлт хийх гэсэн зорилгогүй. Гэлээ ч зарим судлаач манай улсыг эрх мэдэл султай ерөнхийлөгч бүхий парламентын засаглалтай гэж тодорхойлсон байдгийг анхаарах хэрэгтэй юм.
Шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэн баталж байх үед нэг хүний дарангуйллаас ангижрах гэсэн сэтгэл зүй хүчтэй үйлчилж байснаас болж Төрийн тэргүүний бүрэн эрхийн хүрээг хумьсан тал байж болох юм.
Одоогийн байдлаар Монгол Улсын 38 хууль, тэдгээрийн зүйл заалтаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийн байр суурь, эрх мэдэл тодорхойлогдож, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх, үйл ажиллагааны асуудлыг зохицуулж байна. Энэ нь бүх чиглэл бүх салбарт Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг нэмсэн хэрэг биш, харин Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Ерөнхийлөгчийн зохицуулбал зохих тодорхой харилцаанууд нийгэмд үүсч, үүнийг эрх зүйн үүднээс цэгцлэх зайлшгүй шаардлага байнга гарч байдгийг л харуулж байгаа юм.
А. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ба Монгол Улсын Их Хурал
Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 5-д “Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах”-ыг УИХ-ын онцгoй бүрэн эрхэд оруулснаас гадна 35 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Ерөнхийлөгч Улсын Их Хуралд ажлаа хариуцна” гэж заажээ.
Үндсэн хуулийн 35 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Ерөнхийлөгч тангаргаасаа няцаж, Үндсэн хууль Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг зөрчвөл Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг үндэслэн Улсын Их хурлаар хэлэлцэж чуулганд оролцсон нийт гишүүний дийлэнхи олонхийн саналаар огцруулна” гэсэн нэлээд тодорхой заалт бий. Энэ заалтад Ерөнхийлөгч бол Үндсэн хуулийг сахин хамгаалах ёстой гэсэн чухал санаа давхар агуулагдаж байна.
Үндсэн хуулийн 22 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт: “Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэнээр буюу эсхул мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно” гэсэн заалт бий.
Энэ заалт практик дээр хэрхэн хэрэгжих тухайд одоогоор сорилт хэрэглээнд ороогүй байгаа боловч, хэрэв Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болжээ гэж нотолж байгаа бол тухайн асуудлаар УИХ-ын даргатай зөвшилцөн УИХ өөрөө тарахыг санал болгож болох юм байна. Энэ дагууд УИХ тарах эсэх нь түүний өөрийнх нь хэрэг ажээ.
Ерөнхийлөгч өөрөө УИХ-ыг тараах эрх байхгүй.
Ерөнхийлөгч ба Улсын Их Хурлын хоорондын улс төрийн томоохон харилцаанууд Үндсэн хуулийн дээр дурдсан заалтуудаар зохицуулагдаж байна.
Харин Ерөнхийлөгчөөс ажил хэргийн хувьд УИХ-тай цаг үргэлжид харилцах харилцааг хууль санаачлах; УИХ-ын баталсан хууль, бусад шийдвэрт бүхэлд нь буюу зарим хэсэгт нь хориг тавих; УИХ-д илгээлт явуулах, чуулганд өөрийн тааллаар оролцон улс орны дотоод, гадаад байдлын нэн чухал асуудлаар мэдээлж саналаа оруулах зэрэг хэлбэрээр хэрэгжүүлнэ гэж Үндсэн хууль, бусад хуулиар тогтоожээ. Эдүгээ харилцааны эдгээр хэлбэрүүд практикт өргөн хэрэглэгдэж байна.
Б. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ба Монгол Улсын Засгийн газар
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Монгол Улсын Засгийн газрын хоорондын улс төрийн томоохон харилцааг Үндсэн хуулинд дараахь байдлаар хуульчлан тогтоожээ.
Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Улсын Их Хуралд олонхи суудал авсан намтай, аль ч нам олонхийн суудал аваагүй бол Улсын Их Хуралд суудал авсан намуудтай зөвшилцөн нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох санал, түүнчлэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг Улсын Их Хуралд оруулахыг” Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрх болгож заасан байна.
Энэ дашрамд дурдахад, Үндсэн хууль батлагдсанаас хойшхи хугацаанд Засгийн газрыг огцруулах саналыг Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачлан тавьж байгаагүй бөгөөд харин намуудаас нэр дэвшүүлсэн хүнийг үндсэн бүрэн эрхийнхээ дагуу буцаан зөвшилцөж ирсэн байна.
Үндсэн хуулийн гучин есдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах саналаа Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлнэ” гэж Засгийн газрын энэ харилцаан дахь үүргийг заасан байна.
Ерөнхийлөгчөөс Засгийн газартай харилцах өдөр тутмын ажил хэргийн харилцааг Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг болон Засгийн газрын хуулийн “Засгийн газраас Ерөнхийлөгчтэй харилцах” гэсэн 27 дугаар зүйлээр хуульчлан тодорхойлжээ.
Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгч өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар Засгийн газарт зарлигаар чиглэл өгөх эрхтэй. Харин эл зарлиг түүнд Ерөнхий сайд гарын үсэг зурснаар хучин төгөлдөр болно гэсэн “гох дэгээтэйгээр” гарч хэрэгждэг юм.
В. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ба Шүүх эрх мэдэл
Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлыг Үндсэн хуулиар тунхаглан тогтоосон учраас үүнд холбогдох байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хажуугаас нь оролцох эрхтэй субъект Монголд байхгүй гэж үздэг.
Харин шүүх эрх мэдэл нь төрийн байгууламжийн нэг салшгүй хэсэг мөн болохоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс түүнтэй улс төрийн харилцаанд, харилцаанд орох нь гарцаагүй юм. Энэ харилцааг Үндсэн хуульд хоёр заалтаар тогтоон тодорхойлжээ.
Үндсэн хуулийн тавин нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт : “Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг Улсын Их Хуралд танилцуулснаар, бусад шүүхийн шүүгчдийг мухийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор тус тус Ерөнхийлөгч томилно. Ерөнхий шүүгчийг Улсын дээд шүүхийн санал болгосноор гишүүдийнх нь дотроо зургаан жилийн хугацаагаар Ерөнхийлөгч томилно” гэсэн бол мөн хуулийн ин зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт: “Улсын ерөнхий прокурор, түүний орлогч нарыг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар томилно” гэж тус тус заажээ.
Улс төрийн эдгээр харилцааны зэрэгцээгээр Шүүх эрх мэдлийн институттэй Ерөнхийлөгчийн харилцах ажил хэргийн байнгын харилцааг Монгол Улсын шүүхийн тухай хууль, Монгол Улсын прокурорын байгууллагын тухай хуульд тус тус заан тодорхойлсон байна. Энд шүүх эрх мэдлийн дотоод ажилд Ерөнхийлөгчийн зүгээс оролцохгүйгээр өөрт оногдсон харилцааг хэрэгжүүлэхээр тогтоожээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн ба тодорхой бүрэн эрх
Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрхийг 12 зүйлээр зааж өгсний эхний 3-ынх нь тухайд Ерөнхийлөгч ба УИХ, Ерөнхийлөгч ба Засгийн газар, Ерөнхийлөгч ба Шүүх эрх мэдлийн институтийн хоорондын харилцааны асуудалтай холбогдуулан товч дурдсан билээ.
Үлдэж байгаа бусад үндсэн бүрэн эрхийн, өөрөөр хэлбэл 9 үндсэн бүрэн эрхийн 3-ыг нь (Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 4, 5, 12-р заалт) хэрэгжүүлэх харилцааг УИХ-тай барьцалдуулжээ. Үүний цаана үлдэх 6 үндсэн бүрэн эрх нь:
- Монгол Улсад суух гадаад улсын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүний итгэмжлэх, эгүүлэн татах жуух бичгийг хүлээн авах,
- Улсын цол, цэргийн дээд цол хүртээх, одон, медалиар шагнах,
- Уучлал үзүүлэх,
- Монгол Улсын харьяат болох, харьяатаас гарах, тус улсад орогнох эрх олгох асуудлыг шийдвэрлэх,
- Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх,
- Бүх нийтийн буюу хэсэгчилсэн цэргийн дайчилгаа зарлах гэж тодорхойлогдсон байна.
Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгчид бас тодорхой бүрэн эрх олгож болох юм. Энэ тухайд Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрхийг зөвхөн хуулиар олгож болно” гэж заасан байгаа. Үүний дагууд Монгол Улсын 40 орчим тусгай хуулиудад Ерөнхийлөгчийн тодорхой бүрэн эрхтэй холбогдсон заалтууд оржээ.
Гэхдээ эдгээрийн ихэнх нь тодорхой албан тушаалд томилохоор санал болгосон хүнийг зөвшилцсөний үндсэн дээр парламентад санал болгох буюу батламжлах байдлаар томилох, мэдээлэл сонсох, санал дүгнэлтээ хэлэх, билэгдэл, зэрэг дэвийн асуудлыг шийдвэрлэх, дүрэм, журам тогтоох зэрэгт холбогдсон харилцаанууд байдаг.
Түүний хамт Ерөнхийлөгчид олгосон зарим тодорхой бүрэн эрх нь их ерөнхий бөгөөд хэрэгжүүлэх механизм нь заагдаагүй байдаг. Үүнд холбогдуулж зөвхөн хоёр жишээ дурдъя.
“Монгол Улсын Батлан хамгаалах тухай” хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх болгож “Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлого, цэргийн номлолын хэрэгжилт, улс орныг батлан хамгаалахад зайлшгүй шаардагдах материаллаг нөөцийн бүрдүүлэлтэд хяналт тавих” гэж заасан байгаа. Энэ заалтыг хэрэгжүүлэхэд нэн тодорхой эрх мэдэл хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Гэтэл Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлого, цэргийн номлолын хэрэгжилт буруу явагдаж, аль нэг шатанд зөрчигдөж, гажуудсан тохиолдол гарвал Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч яах ёстой вэ? гэдэг талаар манайд эдүгээ Мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжуудад байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, түүнийг хэрэгжүүлэх механизм, хариуцлагын тогтолцоо байхгүй юм.
Улмаар “Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийн 5 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт: “Ард түмний эв нэгдэл, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцүүлэн төр, сүм хийдийн болон шашин хоорондын харилцааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зохицуулна” гэж заасан. Дээр дурдсан харилцаа нь нийгмийн амьдралын чухал бөгөөд нэн эмзэг асуудал атал уг зохицуулалтыг хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх тухай хуулийн ямар ч заалт байхгүй. Эл маягаар энэ асуудал төрийн зүгээс зохицуулалт байхгүй үлдэж байгаа юм.
Ийнхүү Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн болон тодорхой бүрэн эрхийг нарийвчлан авч үзвэл зөрчил будлиантай, хуулиар зохицуулах механизм байхгүй байх явдал түгээмэл
ажиглагддаг. Эрх мэдэл, түүний хамрах хүрээ, мөн түүнчлэн мэдлийг хэрэгжүүлэх механизм байхгүй байдал нь дан ганц нхийлөгчийн институттэй холбоотой төдий биш, засаглалын бусад салбар, субьектэд ч мөн адил байх шиг санагддаг.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид зарим тодорхой бүрэн эрхийг холбогдох хуулиудаар олгосон ч гэсэн тэдгээр нь Үндсэн хуулиар тогтоосон түүний үндсэн ба тодорхой бүрэн эрхээс хальж эрх мэдэл, хуулийн хүч чадлыг нь нэмэгдүүлээгүй байна.
Монгол Улсын Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгч “Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүлэх” нь түүний үндсэн бүрэн эрх юм.
Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл нь Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд оролцсон хамтын байгууллага болохоор хамтын шийдвэр, зөвлөмж гаргадаг. Иймд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ҮАБЗ-ийг тэргүүлдгийн хувьд төрийн тэргүүн байдаг гэж механикаар хэлэхэд түвэгтэй, учир нь Ерөнхийлөгч ҮАБЗ-ийг тэргүүлдгээрээ төрийн тэргүүний гэсэн бие даасан шийдвэр гаргадаггүй билээ.
Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Ерөнхийлөгч Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч байна” гэж заасан. Энэ нь чухамдаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Ерөнхийлөгчийнх нь хувьд үндэсний зэвсэгт хүчний дээд албанд Үндсэн хуулиар шууд томилж байгаа хэрэг юм.
Үндсэн хуулийн энэ заалтыг үндэслэн Монгол Улсын батлан хамгаалах тухай” хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үүнд холбогдох бүрэн эрхийг 6 зүйлтэйгээр тогтоожээ. Бас Ерөнхийлөгчийн тухай 13 дугаар зүйлд тодорхой бүрэн эрхүүд тусгагдсан байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Их Хурал 1991 онд БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчийг сонгож, эл Ерөнхийлөгч 1992 оны 1 дүгээр сарын 16-ны өдөр БНМАУ-ын Ардын Их Хурлаар батлагдсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн хоёрдугаар зүйл ёсоор улс даяар Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдсөн өдрөөс буюу 1992 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдрийн 12 цагаас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гэж нэрлэгдэх болсон юм.
Тэрхүү Хавсралтын хуулинд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг Монгол Улсын Үндсэн хуулинд заасан горимоор 1993 оны 6 дугаар сард багтаан явуулахаар тогтоосон байна.
1993 оны сонгуулиар П.Очирбат Ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогджээ.
1997 оны сонгуулиар Н.Багабанди Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг сонгох сонгуулийн эрх зүйн үндсийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хууль”, “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай”, “УИХ-ын дэгийн тухай” хууль зэрэг олон хуулиар тогтоосон байдаг.
Монгол Улсын Үндсэн хууль болон “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай” хууль ёсоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай.
Гэвч үүний хоёр дахь шат гэдэг нь нэн ойлгомжгүй байдаг.
Үндсэн хуулийн гучин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт “анхан шатны сонгуульд Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ чөлөөтэй, шууд сонгох эрхтэй оролцож, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн талаар саналаа нууцаар гаргана” гэснийг харахад манайд Ерөнхийлөгчийн сонгууль нь шууд сонгууль мэт. Тэгээд ч Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёрдахь шат нь чухам юу вэ гэдгийг хэлээгүй (энд Үндсэн хуулийн гучин нэгдүгээр зүйлийн 5 дахь хэсгийг л оруулахгүй бол) бөгөөд “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийн 3 дугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт “Анхан шатны сонгуульд оролцсон нийт сонгогчийн олонхийн санал авсан нэр дэвшигчийг Улсын Их Хурал Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон гэж үзэж түүний бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах нь сонгуулийн хоёр дахь шат байна” гэсэн зарчимтай “тодруулга хийжээ.
Сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргаж байгаа бол сонгуулийн аль нэгэн шат биш баймаар.
Миний бодоход бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хуулийг сонгуулийн шат гэж үзэх үндэс муутай. Хэрэв нэр дэвшигч сонгуулийн хууль зөрчсөн сонгогдох аргагүй хэрэг түвэгт холбогдсон нь УИХ дээр илэрвэл энд түүнийг сонгох эсэх тухай хоёр дахь шатны сонгууль болгож ярихгүй, харин “сонгогдсон” гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хуулиа л гаргахгүй больчихно биз дээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай гэх нь эл сонгууль эхэлж шууд, дараа нь төлөөллийн шинжтэй явагдаж байж л нэгдмэл бүхэл сонгууль болж байна гэсэн эдүгээгийн бодит байдалд үл нийцэх дүгнэлт хийхэд хүргэж байна.
Монгол Улс парламентын засаглалтай гэдгийг харуулах гэснээс юм уу, бас Үндсэн хуулийн гучин тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг дэх “Ерөнхийлөгч УИХ-д ажлаа хариуцна” гэсэн заалтыг оруулахын тулд механикаар хоёр дахь шатны сонгуулийн тухай ярихад хүрсэн мэт санагдах болой.
Эцэст нь тэмдэглэхэд. Үндсэн хууль ёсоор. УИХ-д суудалтай намууд ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлдэг байхыг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй, харин иргэдээс бие дааж нэр дэвших бололцоог Үндсэн хуулиар олгоогүй байгаа нь цаашид энэ чиглэлээр ардчиллыг улам хөгжүүлэхэд саад учруулах боломжтойг үгүйсгэх аргагүй юм.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийг судлахад цаашид анхаарууштай зарим асуудлууд
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийг судлах нь түүнийг цаашид төгөлдөржүүлэн боловсронгуй болгоход юуны өмнө зориулагдана гэж бодож байна. Төгөлдөржүүлэх гэдэг Улсын Ерөнхийлөгч-төрийн тэргүүний эрх мэдлийг хязгаар зааггүй нэмэе гэсэнд бус, харин энэ институтийн ажил хэрэгч чанар, үйл ажиллагааны нь өгөөжийг нэмэгдүүлэх, хууль зүйд нийцсэн түүний санасан бодсоныг хэрэгжүүлэх механизмыг боловсронгуй болгох гэсэнд оршино.
Үүнтэй холбоотойгоор хоорондоо уялдаа холбоо бүхий зөвхөн хоёр зүйлийг л товч хөндөж хэлье. Үүнд:
Нэгд, одоогийн байдлаар Монгол Улсын Еррөнхийлөгчийн явуулах гол үйл ажиллагааг УИХ-тай хэтэрхий их барьцалдуулсан мэт санагдана. Үүнийг Үндсэн хуулиас тодорхой харж болно. Ингэж хэт барьцалдуулсан нь ажил хэргээс болж Ерөнхийлөгчийн институт, УИХ-ын хооронд маргаан зөрөлдөөн гарах нэг үндэс ч болчихож магадгүй.
Хоёрт, Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрхийг Үндсэн хуулиар тодорхойлохдоо уг эрхийг хэрэгжүүлэхэд багагүй “гох дэгээ” тавьсан нь тус хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн олон заалтуудаас шууд харагдана. Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрх олгосон бусад хуулиудын заалтууд ч түүнийг ажил хэргийн үйл ажиллагаа явуулахад гар хөлийг нь хуульд дэндүү боймолсон юм шиг санагддаг. Эдүгээ Монгол Улсад УИХ-аар баталж гаргасан, одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй стратегийн болон бодлогын шинжтэй олон баримт бичгүүд байна. Тухайлбал, “Үндэсний хөгжлийн үзэл баримтлал”, “Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”, “Гадаад бодлогын үзэл баримтлал”, “Цэргийн номлолын үндэс” болон бусад баримт бичгийг дурдаж болно. Эдгээр баримт бичгийн үндсэн үзэл санаа, зарчим, заалт зэргийг Монгол Улсын ямар ч байгууллага, удирдлагын субъект даган мөрдөж хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл үүнийг хэрэгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч-төрийн тэргүүн хэрхэн оролцож, ямар хариуцлага хүлээхийг хуульчлан тогтоогоогүй билээ.
Дээр дурдсанаас харахад ийнхүү, батлагдан гараад үйлчилж байгаа хууль Ч. зайлшгүй хэрэгтэй атлаа гарч амжаагүй байгаа хууль ч” Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үйл ажиллагааг төдий л их урамшуулахгүй байна гэж хэлж болно.
Монгол Улсын төрийн байгууламжийн тогтолцоонд Улсын Ерөнхийлөгчийн эзэлж буй байр суурь, эрх мэдлийн байдал, цаашдын хэрэгцээ шаардлагыг нь судлахдаа бүхэлд нь авч үзэх зарчмыг баримтлах нь арга зүйн чухал ач холбогдолтой юм.
Эл зарчим нь бид засаглалын аль нэг салбар, удирдлагын ямар нэг субъектийн тухай ярьж, судлахдаа түүнийг төрийн байгууламжийн системийн суурь дэвсгэр дээр бусад элементүүдтэй нь холбож, харилцаа хэлхээн дотор нь авч үзэхийг шаардана. Ухаандаа Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар гэсэн институтуудийг судлахдаа тэдгээрийг дан дангаар нь шинжлэх гэвэл тодорхой хэмжээгээр учир дутагдалтай болж, энэхүү учир дутагдал нь шинжлэх ухаанаас хальж улс төржих сэтгэл зүйд хүргэж болзошгүй юм. Шинэ Үндсэн хууль үйлчилж эхэлснээс буюу төрийн шинэ байгууламж ажиллаж эхэлснээс хойш хуримтлагдсан өдий төдий шийдээгүй асуудлууд байгаа нь ойлгомжтой юм. Эдгээрийг шийдвэрлэх нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээ үүсээд байгаа одоо үед арга зүйн дээрх зарчмуудыг баримтлах нь бидний ажилд ихээхэн тус нэмэр болно гэж санана.
[1] “Конституционное (государственное) право зарубежных стран”,М.1993, Т.2. с.251, 252
[2] Конституционное (государственное) право зарубежных стран.Т.2, глава IX, с.256-258
[3] Мөн тэнд 257 дахь тал
