МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН ЗАХИРГААНЫ ШИНЭТГЭЛИЙН ХАНДЛАГА, СУРГАМЖ

Шинэ толь №69, 2010

МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН ЗАХИРГААНЫ ШИНЭТГЭЛИЙН ХАНДЛАГА, СУРГАМЖ

Түлхүүр үг : төрийн захиргааны шинэтгэл,менежериализм, санхүүжилтийн тогтолцоо , төрийн захиргааны шинэтгэл, өрсөлдөх чадвар

Оршил

Хорьдугаар зуунд Монгол улс асар том өөрчлөлтийг хийж, хөгжил дэвшлийн замналд баттай алхасан эрин байлаа. Эдгээр он жилүүдэд Монгол улс дөрвөн ч удаа үндсэн хуулиа баталж, төрт улсаа мандуулан, түмэн олныг хөгжүүлэхэд бүхий л хүчин чадлаа зарцуулж одоогийн байдалд хүрсэн юм. Ялангуяа, 1992 онд баталсан Монгол улсын Үндсэн хууль нь дэлхий даяар ёсолсон хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, ардчилсан төрт улсыг байгуулж, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх…”[1] ариун зорилгыг биелүүлэхээр Монгол түмэн зориг шулууджээ.

Энэхүү эрхэм зорилгыг биелүүлэхэд ард, нийтийг удирдах, тэдгээрт үйлчлэх шинэ төрийн захиргаа, төрийн албыг байгуулахад өвөг дээдсийн хүнд суртал, хүмүүн төрөлхтний ололт амжилтаас суралцах сорилт бидэнд тулгарч байна.

1. Төрийн захиргааны шинэтгэлийн язгуур шалтгаан

1990 оноос хойш Монгол орны нийгмийн амьдралын бүхий л хүрээг хамарсан ардчилсан шинэчлэлтийн үйл явц нь өмнөх төрийн захиргааны үйл ажиллагааны зарчим, чиг үүрэг, бүтэц зохион байгуулалт, төрийн боловсон хүчний бодлого, тэдгээрийн хууль эрх зүйн орчинг үндсээр нь өөрчлөх шаардлагыг бий болгосон байна. Энэ шинэтгэлд дараах үндсэн шалтгаан, хүчин зүйлүүд нөлөөлсөн гэж үзэж болох юм.

Хүснэгт 1.

Төрийн захиргааны шинэтгэлд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Ерөнхий орчны өөрчлөлт	Төрийн захиргааны шинэтгэл хэрэгцээ шаардлага
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт тогтолцоог өөрчлөх	Институцийг шинээр байгуулах, төвлөрлийг сааруулж, нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төлөвшүүлэх, удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх
Зах зээлийн эдийн засгийн харилцааг бий болгох, төсвийн алдагдалыгбагасгах	Үүргийг шинээр тодорхойлох, зохицуулалтуудыг шинэчлэх, улсын өмчийг хувьчлах, хувийн хэвшлийг дэмжих, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, улсын салбарын үр ашгийг нэмэгдүүлэн, төсвийн шинэчлэлийг хийх
Ардчиллыг хөгжүүлэх, эрх зүйт төрийг байгуулах	Хүний эрхийг хангах, төрийн үйлчилгээг сайжруулах, иргэний нийгмийн байгууллагыг бэхжүүлэх, боловсон хүчний удирдлагыг хөгжүүлэх
Даяаршил ба технологийн дэвшил	Олон улс орнуудад улсын салбарыг шинэчлэх туршлага, шинэ хандлагууд бий болж тэдгээрээс суралцах, шинэ технологууд нэвтрүүлэх

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт тогтолцоог өөрчлөх: Улс орны бүхийл асуудлуудыг төвлөрүүлэн, төлөвлөгөөг захиргаадан биелүүлэхэд чиглэсэн бүтцэд өөрчлөлт хийж, төвлөрөл саарсан ардчилсан нутгийн өөрөө удирдах ёс бүхий тогтолцоог бий болгож, энэ шинэ тогтолцоонд нийцсэн удирдлагын чадавхийг бий болгох нь маш чухал шилжилтийн үеийн хэрэгцээ шаардлага байсан.

Зах зээлийн эдийн засгийн харилцааг бий болгох, төсвийн алдагдалыг багасгах: Улсын өмчийг хувьчилж, хувийн хэвшлийг бий болгож, төрийн оролцоог багасгаж, үүргийг оновчтой тодорхойлох, захиргааны үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд чиглэж байсан. Ялангуяа, шинээр бий болж буй хувийн хэвшлийг зөв голдиролоор хөгжүүлэх, даяаршсан эдийн засагт өрсөлдөх чадварыг өсгөх хэрэгцээ шаардлага урган гарч, хувийн хэвшилд үзүүлэх шинэ үйлчилгээ, байгууллагуудыг бий болгоход оршиж байлаа.

Ардчиллыг хөгжүүлж, эрх зүйт төрийг байгуулах: Хүний эрхийг дээдэлсэн төрийн үйлчилгээг бий болгож, иргэдийн үүсгэл санаачилга, оролцоог дэмжихэд чиглэсэн орчинг бий болгож улмаар ардчилсан иргэнийг төлөвшүүлж, хууль эрх зүйн орчны өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлага бий болжээ.

Даяаршил ба технологийн дэвшил: Хөгжингүй, хөгжиж буй орны төрийн захиргааг шинэчилж буй хөтөлбөрүүд, төслүүдийн үр дүн, нөлөөллийг системтэй судпах улмаар сайн туршлагыг судлах шаардлага бий болж байна. Төрийн захиргаанд шинэ технологийг нэвтрүүлэн үйлчилгээний зардлыг бууруулах, олон улс (ОУ)-ын стандарт шаардлагыг хангах асуудал чухал болжээ.

Эдгээр шаардлагууд нь төрийн захиргааг шинэ орчин нөхцөлд өмнө нь байгаагаагүй огт өөр зарчмаар удирдах шалтгаанууд болж байна.

1. Төрийн захиргааны шинэтгэл (ТЗШ)-ийн чиглэл хандлага

Барууны хөгжингүй орнууд 1980-аад оиоос төрийн захиргааны шинэтгэлийн (ТЗШ) хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эдгээр шинэтгэлийн хөтөлбөрүүдийн шинж чанар, хамрах хүрээ нь шинэ захиргааг бий болгох мэдлэг, туршлага хуримтлуулах туршилтууд байсан хэмээн үзэж болох юм. Учир нь урьд өмнөх үеэс огт өөрөөр төрийг удирдах хэрэгцээ шаардлага бий болж, мөн тодорхой үзэл баримтлалууд эрдэмтэн судлаач, профессоруудын ширээн дээр боловсруулагдаж, засгийн газрыг өөрчлөн байгуулах, сайжруулах талаар олон судалгаа шинжилгээ

хийж байна.

Монгол улсад ТЗШ-ийн мөн чанар, хамрах хүрээ, хүрэх үр дүнг нарийвчлан тодорхойлсон нь үгүй боловч төрийн албаны шинэтгэлийн талаар гарсан баримт бичиг эрх зүй актууд батлагдан гарсан байна. Энэ нь төрийн захиргааны шинэтгэл, төрийн албаны шинэтгэл нь хавсарсан хэлбэртэй байгаагхаруулж байна. Дэлхийн улс орнуудад улсын салбарт хийгдэж буй шинэтгэлийг гухайн орны онцлогоосхамааран, Төрийн захиргааны шинэчлэл[2] (Public administration reform), Засгийн газрын шинэчлэл, Шинэ хэв маягийн засгийн газрыг байгуулах нь, Засаглалын шинэчлэл[3] (Governance reform), Засгийн газрын инноваци, Төрийн албаны шинэчлэл, Улсын салбарын удирдлагын шинэчлэл зэргээр нэрлэн хэрэгжүүлж байна. Эдгээр шинэтгэлүүд дараах үндсэн чиглэл хандлагтай байна. Үүнд:

• Төрийн үйлчилгээний чанар, үр нөлөө, үр ашгийг бий болгох,
• Маш ихээр төвлөрсөн, нүсэр, шат дамжлага бүхий бүтцийг эс төвлөрсөн удирдлагын бүтцээр сольсон байна.
• Захиргааны үйл ажиллагаанд шинэ удирдлагыг нэвтрүүлж, нийтийн сонголт, агент, ажил гүйлгээний өртөг зардлын зарчмуудыг хэрэгжүүлж эхэлсэн байна.
• Төрийн монополь хэлбэрээс татгалзаж, иргэд, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийн оролцоо бүхий олон туйлт, нээлттэй, ил тод зарчимд шилжсэн.
• Технологийн дэвшлийг захиргааны бүхий л үйл ажиллагаанд нэвтрүүлж эхэлсэн зэрэг хандлагууд байжээ.

Ерөнхий хандлагаар нь авч үзвэл хөгжиж буй орнууд, пост коммунист орнуудын хувьд ихэвчлэн төрийн захиргааны шинэчлэл, төрийн албаны шинэчлэл, засаглалын шинэчлэл илүүтэйгээр давамгайлж байгаа нь тэдгээр орны нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбоотойгоос гадна олон улсын хандивлагч байгууллагуудын санал болгон хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрүүдтэй холбоотой байж болох юм. Учир нь эдгээр улс орнууд өөрсдийн улсын саЛбарыг шинэчлэхэд шаардлагатай туршлага, чадавхи, төсөв, хөрөнгө оруулалт дутагдалтай байдаг.

Британийн Оксфордын Толь бичигт (1964) төрийн захиргааны шинэтгэлийг “улс төр дэх завхралыг арилгах, алдаа, дутагдал, гажуудлыг арилгаж, сайжруулах” гэжээ. Шинэтгэл бол засгийн газрын хийдэг гол ажил юм. Энэ үйл явцыг улс төрчид захиргааны менежерүүд манлайлж, тэдний дэмжлэгээс шинэтгэлийн амжилт, тогтвортой байдал нь шалтгаалж байдаг.[4]

Аливаа үндэсний хөгжлийн зорилтыг биелүүлэхэд төрийн захиргаа, засгийн газрын үйл ажиллагааг сайжруулах зорилгоор улс төрчдийн шууд оролцоо, санаачилгаар шинэтгэлүүдийг хэрэгжүүлдэг байна. Куэй (Quah) захиргааны шинэтгэл нь:

1. Төрийн бюрократ догтолцооны бүтэц, үйл ажиллагааны зарчим (дахин зохион байгуулалт ба институтчлалын хандлага),
2. Төрийн түшмэд, албан хаагчдын соёл, зан үйлд хамаарах (сэтгэл зүйн хандлага)”[5] өөрчлөлтийг хийхэд чиглэж байдаг хэмээн нотолсон байдаг. Иймээс шинэтгэлийн хамрах хүрээ, үндсэн чиглэл нь засгийн газрын үйл ажиллагааны бүтэц, ялангуяа, яамд, агентлагуудын үйл ажиллагааны зарчим, арга, аргачлал, захиргааны менежерүүд, албан хаагчдын зан үйл, соёлыг өөрчлөхөд оршино гэж дүгнэж болох юм гэжээ.

Я.Цэвэлийн Монгол хэлний тайлбар тольд “Шинэтгэх-хуучныг халж шинэ болгох”[6]хэмээх утгаар тайлбарлаж, судлаач Б.Чимид “Шинэтгэл (reform) нь монголын нийгмийн байгуулал … улс top, эдийн засаг, нийгэмшил, оюун санааг сууриар нь өөрчлөн хөгжүүлэх, … нэг чанараас нөгөө огт өөр чанарт хувьсах явдал”[7] хэмээн тодорхойлсон байна. 1990 оноос эхэлсэн ардчилсан шинэтгэл нь Монгол улсын улс төр, эдийн засаг, нийгэмшил, оюун санааны гарааны цэг, хуучин шинийн заагбайсан.[8]Эндээс үзэхэд хэдийгээр хөгжингүй орнуудад эхэлсэн шинэтгэлийн хандлага нь зориудаар захиргааны удирдлагын парадигмын шилжилтийг хийхэд чиглэгдэж байсан бол Монгол зэрэг пост коммунист орнуудад нийгмийн байгуулалыг үндсээр өөрчлөх шаардлагатай уялдсан онцлогтой юм. Хөгжингүй орнуудад нутагшиж, хөгжсөн шинэтгэлийн арга хэлбэрүүд нь шууд өөр бусад орнуудад амжилттай хэрэгжих нь бараг боломжгүй юм. Жишээлбэл: хогжиж буй улс орнуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжил, зах зээл, захиргааны ба улс төрийн систем ардчилалын түвшин зэрэг нь хөгжингүй улс орнуудынхаас эрс ялгаатай байдаг учраас шинэтгэлийг хэрэгжүүлэх загвар нь ижил байхгүй нь ойлгомжтой юм. Төрийн захиргааг бэхжүүлэх талаар олон эрдэмтэд янз бүрийн онол, арга хэрэгсэлийн боловсруулан гаргасныг бид мэддэг боловч олон зүйлийг, ялангуяа хүчтэй чадварлаг төрийн институцийг хөгжиж буй орнуудад хэрхэн шилжүүлэхийг

хараахан мэддэггүй билээ.[9] ТЗШ нь зохион байгуулалтын бүтэц, төвлөрлийг сааруулах, хүний нөөцийн менежмент, төрийн санхүү, үр дүнд-чиглэсэн удирдлага, зохицуулалтуудын шинэчлэл гэх мэт маш олон талт чиглэлүүдийг агуулж болдог. Мөн энэ иргэний үйлчилгээний (төрийн албаны) бүтэц, эрх мэдап, үйл ажиллагаа, шийдвэрүүдийг хамаарч засгийн газарт гол анхаарлаа төвлөрүүлдэг байна.[10]Деннис Рондинэли ТЗШ нь засгийн газруудыг хариуцлагын тогтолцоотой, аливаа шийдвэр хууль ёсны дээдлэх үндсэн дээр гаргадаг болох, шүүх засаглалыг шударга шуурхай ажиллуулахад чиглэгддэгээрээ засгийн газрын ажпын чанарыг сайжруулахад ач холбогдолтой юм. Засгийн газрын ажлын чанар сайжруулах шинэтгэлд бараа, үйлчилгээ худалдан авах гэрээ байгуулах, санхүүжилт, нягтлан бодох бүртгэл, удирдлагын бусад чиг үүргийн үр нөлөө, ил тод байдал нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн өөрчлөлтүүд багтана[11] гэсэн байна.

ТЗШ нь улсын салбарыг бүхэлд нь эсвэл дэд салбар байгууллагын хүрээнд тодорхой зорилтот төсөл, хөтөлбөрүүдийн хэлбээр хэрэгжиж болдог. Шинэтгэлийн үйл явцын үнэлгээ, хэмжилт нь улс төрчдийн дэвшүүлсэн шинэтгэлийн зорилго, зорилтуудын биелэлт, өөрчлөлтийн статус квот[12] иргэдийн сэтгэл ханамжаар тодорхойлдог байна. Гэхдээ захиргааны менежерүүдийн санал, санаачлагууд шинэтгэлийн үйл явцын өөрчлөлтийн статус квоттод тусгалаа олдоггүй, цөөн тохиолдолд тэд оролцох боломж бүрддэг ба ихэнхдээ улс төрчид баталж, эхлүүлдэг байна. Энэ нь улс төрчдийн дэвшүүлсэн шинэтгэлийн зорилтуудыг захиргааны монежерүүд сохроор биелүүлэх нь үр дүнд сөргөөр нөлөөлөх шалтгаан болдог байна.[13]

III. Монгол улсын төрийн захиргааг шинэтгэлийн сургамж

Монгол улс 1990-ээд оноос эхэлсэн нийгэм эдийн засгийн оөрчлөлт нь нийгмийн бүхий л секторуудыг нэгэн зэрэг шинэтгэх шаардлагыг бий болгосон. Энэ хөгжингүй, хөгжиж буй орнуудтай харьцуулбал эрс ялгаатай байх нь ойлгомжтой. Ялангуяа, тоталитар дэглэмийн үеийн төвлөрсөн удирдлага, юлөвлөлт, үзэл сурталжсан, улсын өмч давамгайлсан эдийн засгийн харилцааг үндсээр өөрчлөх сорилттой тулгарсан юм. Знэ нь пост коммунист орнуудын хувьд нийтлэг шинжтэй байсан богөөд өмнө нь бий болсон мэдлэг, туршлага байгаагүй учраас олог улсын хандивлагч институтууд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Ялангуяа хүйтэн дайны өрсөлдөөн, үзэл суртлын үр дүнд бий болсон аварга том төрийн аппаратыг зах зээлийн харилцаанд үүрэг гүйцэтгэх шинэ нөхцөлд тохирсон төрийг бий болгох нь шинэтгэлийн цөм асуудал байлаа. Үндсэндээ төрийн салбараас иийгмийн бусад салбаруудыг салгаж, шинээр байгуулах нь шинэтгэлийн гол зорилт байсан юм.

Бюрократчилал ба Улсын салбарын шинэ удирдлага

1990-ээд оны дунд үеэс Монгол улсын засгийн газар, НҮБХХ- иин хамтран хэрэгжүүлсэн Удирдлагын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн хүрээнд олон чухал шинэчлэл хийгдсэний дотор үзэл сурталжсан, монопол дарангуйлал бүхий иррационал бюрократ тогтолцоог, зохистой (рационал) бюрократ төрийн албыг байгуулахад чиглэсэн институцийг бий болгож, эрх зүй орчныг бүрдүүлэх үндсийг тавьсан. Энэ шинэчлэлийн хүрээнд Төрийн албаны тухай хууль, түүнтэй холбоотойгоор олон дүрэм, журам боловсруулагдан гарч төрийн салбарт төрийн албаны зөвлөл зэрэг байгууллагууд бий болсон. Ингэснээр мерит тогтолцоог бий болгох, улс төрөөс ангид байлгаж, тогтвортой төрийн албыг төлөвшүүлж эхэлсэн боловч ’ удалгүй төрийн албанд улсын салбарын шинэ удирдлагын үзэл баримтлалын тухай улс төрийн хүрээнд хүчтэй яригдаж эхэлсэн. Улмаар 1999 онд УИХ-д суудал бүхий улс төрийн намын удирдагчид шинэ тогтолцоог хуульчилж батлан хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Шинэ Зеландын загварыг хэрэгжүүлэх төслийг олон улсын байгуулагын санхүүжилтээр хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ загварыг хэдийгээр үндэсний мэргэжилтнүүд, судлаачид олон талаар сөрөг нөлөө үзүүлэхийг анхааруулж байсан боловч “Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилт”-ын тогтолцоог нэвтрүүлж эхэлсэн.

Эндээс харвал Монгол улсын төрийн захиргааны шинэтгэлд дээрх хоёр үндсэн чиглэл хослон хэрэгжиж эхэлсэн гэж үзэж болохоор байна. Өнөөг хүртэл энэ шинэчлэлүүдийн инерци үргэлжилж байгаа бөгөөд үр дүн нь зөвхөн улс төр, улсын салбарын хүрээнд л яригдаж, нийгмийн бусад оролцогчдын хүрээнд төдийлэн хүртээлгүй байна. Мэдээж энэ шинэчлэлүүдийн үр дүнг бүгдийг үгүйсгэж болохгүй ч нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд төдийлэн нөлөө үзүүлж чадахгүй байгаа ба үүнийг юуны тулд, хэнд зориулж, яах гэж хийсэн юм бэ гэдэгт хариулт өгөх хэрэгтэй болно.

Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тогтолцоо нь улсын салбарын шинэ удирдлагын үзэл баримтлалд тулгуурлан хэрэгжиж байгаа боловч “Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хууль”-ийн зарим заалтууд нь Хүүдийн[14] (Hood.C) тодорхойлсон улсын салбарын удирдлагын бүрдэл хэсгүүдийн ангилалтай тохирохгүй байгаа нь бид үнэхээр улсын салбарын шинэ удирдлагыг гол зарчмуудыг хэрэгжүүлж чадсан уу эсэх нь эргэлзээтэй байгаа юм. Ялангуяа, ерөнхий менежер болон төсвийн ерөнхийлэн захирагчтай холбоотой заалтууд Хүүд, Кикерт[15], Тиммис[16] нарын тодорхойлсон зарчмуудтай зөрчилдөж байгаагаас харж болно. Жишээлбэл: менежерт эрх мэдэл олгож, баг бүрдүүлэх, багийн үйл ажиллагааг дэмжих зарчим менежериализмын нэг элемент, ерөнхий менежерт төдийлэн эрх мэдэл олгогдоогүй, баг бүрдүүлэхэд нэг талаас улс төрийн нөлөө, нөгөө талаас төрийн албаны шалгалтад тэнцсэн хүний нөөцийг авах хэрэгтэй болдог. Энэ нь ерөнхий менежерийг зорилгод чиглэн ажиллахад бэрхшээл учруулж байна. Дүгнэвэл, эндээс зарим талаар бюрократ агуулгатай боловч улсын салбарын шинэ удирдлагын нэр томьёо бүхий шинж чанаруудыг харж болох юм.

ТЗШ-ийн нийгэм эдийн засгийн нөлөө

Монголын улсын төрийн захиргааны шинэтгэлийн нөлөө нь Өрсөлдөх чадварын Индекс, Авлигын индекс, Засаглалын Индекс, Хүний Хөгжлийн индексийн өсөлт бууралтын хүчин зүйлд байдаг засгийн газрын үйл ажиллагааны түвшин тодорхойлж болох хэмжилтүүд байж болно. Монгол улсын ТЗШ-ийн нөлөөлөл эдгээр үзүүлэлтүүдэд мэдрэмж маш бага ажиглагдаж байгаа нь цаашид ТЗШ-ийн үр нөлөө, үр ашгийг нийгэм эдийн засгийн хүчин зүйлтэй холбон авч үзэх шаардлага бий болсон байна.

ТЗШ-ийн хэрэгжүүлэх үйл явц нь нийгэм эдийн засгийн хүчин зүйлтэй холбож, нийгмийн оролцогчид, хувь хүртэгчдийн хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн явагдах бөгөөд харин энэ хэрэгцээнээс ТЗШ-ийн ирээдүйн алсын хараа, бодлого стратеги тодорхойлогдож, улмаар хэрэгжүүлэлтийн удирдлага, бүтцээс гадна зохицуулалтын (хуулийн) нөлөөллийн (үр нөлөөний) үнэлгээг (Regulation Impact Assessment) бий болгох нь цаашид шинэтгэл тогтвортой байх үндсэн арга хэрэгсэл болох юм. ТЗШ-д шахалт үзүүлэх, эсвэл эсэргүүцэх хүчин зүйлүүд байдаг бөгөөд эдгээр шинэтгэлд оролцогч хэмээн авч үзэн энэ хэсэгт оруулсан ба өөрчлөлтөнд нөлөөлөх нэгэн хүчин зүйл болж байдаг. Нөгөөтэйгүүр эдгээр элементүүдийн хоорондын хамаарал ихээхэн чухал үүрэгтэй бөгөөд харилцан хамаарлыг цогцоор нь тусгахгүй тохиолдолд шинэтгэл идэвхижүүлэгч шинж чанараа алдах, эсвэл улсын салбар зөвхөн өөртөө зориулж шинэтгэлийн хэрэгжүүлэх болно.

ТЗШ-ийн түншлэл

Харилцан хамаарлын бас нэгэн чухал арга хэрэгсэл ТЗШ-ийн кластер түншлэл бөгөөд оролцогчдыг нэгэн зорилгод зангидах, нийгмийн өөр бусад секторуудыг татан оролцуулах нь шинэтгэлийг амжилттай агуулгатай хийх үндсэн нөхцөл мөн. Монгол улсын ТЗШ-ийн үйл явц ихэнхдээ улс төрчид, захиргааныхан, эсвэл олон улсын хандивлагч байгууллагуудын асуудал байсан бол кластер түншлэлийг бий болгосноор илүү өргөн хүрээтэй болж нийгмийн анхаарлыг хандуулах нөхцөл бүрэлдэж оролцогчдыг идэвхижүүлэх нийгмийн нөөц бололцоог дээд зэргээр ашиглах боломж бүрдэх юм.

ТЗШ-ийн хэрэгжүүлэх үндсэн зарчим нь дэмжигч түншлэлийн кластертай салшгүй нягт холбоотой юм. Энэ ТЗШ-ийг илүү системтэйгээр, тогтвортой, үр дүнд чиглэн нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг харгалзах нөхцөл бүрдэх юм. Жишээлбэл: хөгжингүй орнуудын хувьд үндэсний “Сэтгэлгээний төв”-үүд сайн бэхжиж чадсан төдийгүй маш их өрсөлдөөн дунд хүчирхэг болсноос гадна төрөөс ивээлдээ авч дархалсан ч явдал байдаг. Жишээлбэл: АНУ-ын Брүүкинс Институт, БНСУ-ын СХИ (KDI Korean Development Institute), ХБНГУ-ын Бертелсман Сан (Bertlsmann Stif- tung) зэргийг дурдаж болно. Харин хөгжиж буй орнуудын хувьд үндэсний “Сэтгэлгээний төв”-үүдийн чадавхи бэхжиж чадаагүй улмаас олон улсын хандивлагч, дэмжигч байгууллагууд уг орон зайг нөхөж байдаг. Энэ хэдийгээр давуу талтай боловч шинэтгэлийг цаашид тогтвортой байлгах, нийгэм эдийн засгийн үр нөлөөг нэмэгдүүлэхэд тийм ч сайн үр дүнг авчирдаггүй. Үндэсний “Сэтгэлгээний төвүүд”-дэд их дээд сургуулиуд, улсын, нийтийн, хувийн судалгааны институтууд байж болох бөгөөд хамгийн гол нь шинэтгэлд чухал нөлөө үзүүлэх чадавхийг бий болгох нь ач холбогдолтой байдаг.

Ашигласан материал

Монгол хэлээр:

1. Болд Н, “Хөгжиж буй орнуудын захиргааны шинэтгэл”, Шинэ толь сэтгүүл, Улс төрийн Боловсролын Академи, 2008/4.
2. Норовсамбуу. Ж, 2006, “Төрийн алба, мэргэшсэн, тогтвортой байх” буюу “Мерит” зарчим, Ардын эрх сонин, 2006, 10 дугаар сарын 11, № 197.
3. Монгол улсын засгийн газар, Удирдлагын Хөгжлийн хөтөлбөр, бодлого болон үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, нэгдсэн бодлогын баримт бичиг, УБ хот, 1995 он.
4. НҮБ-ын ардчиллын сангийн санхүүжилтээр Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн Филсофи, социологи, эрхийн хүрээлэнгийн хэрэгжүүлж буй “Ардчилсан засаглал, хүний эрхийг хангах Мянганы хөгжлийн 9 дүгээр зорилтын хэрэгжилтэд дэмжлэг үзүүлэх төсөл”, Ц.Даваадуламын орчуулга, Эдмон, 2008 он.
5. НҮБ-ын ардчиллын сангийн санхүүжилтээр Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн Филсофи, социологи, эрхийн хүрээлэнгийн хэрэгжүүлж буй “Ардчилсан засаглал, хүний эрхийг хангах Мянганы хөгжлийн 9 дүгээр зорилтын хэрэгжилтэд дэмжлэг үзүүлэх төсөл”, Т.Эрдэнэбилэг, П.Доржсүрэн нарын орчуулга, Сансудай, 2008 он.
6. Фукуяама, Франсис, (2004): Төрийн бэхжүүлэх нь: Хорин нэгдүгээр зууны засаглал ба дэлхийн дэг журам, (Г.Ганболдын орчуулга), УБ хот.
7. Цэвэл.Я, 1966. Монгол хэлний тайлбар, БНМАУ-ын ШУА, Хэл зохиолын хүрээлэн, УБ хот.
8. Чимид. Б, 2006. Өнөөгийн улс төр хуульчийн нүдээр, шинэ бодлого хүрээлэн, Хууль зүйн үндэсний төв, УБ хот.

Англи хэлээр:

1. Caiden Gerald Е., 1999. Administrative reform-proceed with caution: International Journal of Public Administration 22 (6), 815-832 (1999).
2. Hood, C. C. 1991. A public management for all seasons. Public Administration. Volume 69. 1991.
3. Karim, M. R. A. 1992.The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms in Commonwealth Secretariat. The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms. Proceedings of a Commonwealth Roundtable in Sydney, Australia. London.
4. Kettl Donald F, 2005.The Global Public Management Revolution: A Report on the Transference of Governance, Brookings Institution.
5. Kicked, W. 1997. Public Management in the United States and Europe in Kicked, W. J. M. and E. Elgar. Public Management and Administrative reform in Western Europe. Elgar Publishing Limited. Cheltenham, UK.
6. Quah, Jon. ST. 1992. Administrative Reform and National Development in Commonwealth Secretariat. The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms. Proceedings of a Commonwealth Roundtable in Sydney, Australia. London.
7. Temmes, M. 1998. Finland and New Public Management. International Review of Administrative Sciences. Volume 64 (1998), 441-456.
8. UNDP, 2005. Public Administration reform practice note,

Хянасан: Б. АРИУНБАЯР

[1]  Монгол улсын үндсэн хууль, 1992 он, 1 дүгээр зүйл.

[2]               Даваадулам. Ц, Засаглалын үзэл баримтлал, нэр томёоны тайлбар толь бичиг, УБ хот, 2010 он, 84 дэх талд

[3] Мөн тэнд. 48 дахь талд. .

[4]               Karim, М. R. A, The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms in Commonwealth Secretariat. The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms. Proceedings of a Commonwealth Roundtable in Sydney, Australia.1992, London, p.31.

[5] Quah, Jon. ST. Administrative Reform and National Development in Commonwealth Secretariat. The Changing Role of Government: Administrative Structures and Reforms. Proceedings of a Commonwealth Roundtable in Sydney, Australia. London,1992, p.121.

[6] Цэвэл Я„ Монгол хэлний тайлбар, БНМАУ-ын ШУА, Хэл зохиолын хүрээлэн, УБ.,1966. 849 дэх талд

[7] Чимид Б., Өнөөгийн улс төр хуульчийн нүдээр, Шинэ бодлого хүрээлэн, Хууль зүйн үндэсний төв, УБ., 2006. 28 дахь талд

[8] Мөн тэнд.

[9]               Фукуяама Ф., Төрийг бэхжүүлэх нь: Төрийн бэхжүүлэх нь: Хорин нэгдүгээр зууны засаглал ба дэлхийн дэгжурам, (Г.Ганболдын орчуулга), УБ„ 2004.

[10] UNDP, Public Administration reform practice note, 2005. p.1.

[11] Деннис Рондинэли, Ардчилсан засаглалын нөхцөлд төрийн захиргааны албадын чиг үүрэг өөрчлөгдөх нь: иргэддээ үйлчилдэг засгийн газар, Төрийн захиргаа ба ардчилсан засаглал: Иргэддээ үйлчилдэг засгийн газар, Даваадуламын Ц., орчуулга, УБ., 2008. 17 дахь талд.

[12] Статус квот (status quota).

[13] Норовсамбуу Ж., “Төрийн алба, мэргэшсэн, тоггвортой байх” буюу “Мерит” зарчим, Ардын эрх сонин, УБ., 2006. 10 дугаар сарын 11, №

[14]             Hood, С. С. A public management for all seasons. Public Administration. Volume 69. 1991, p.5-5.

[15]             Kicked, W. 1997. Public Management in the United States and Europe in Kicked, W. J. M. and E. Elgar. Public Management and Administrative reform in Western Europe. Elgar Publishing Limited. Cheltenham, UK.1997,

p.235.,

[16] Temmes, M. 1998. Finland and New Public Management. International Review of Administrative Sciences. Volume 64 (1998), 441 -456. P.442.