Ph.D Б. Дэлгэрмаа
/Шинэ толь сэтгүүлийн Ерөнхий редактор (1993-2017), Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд асан/
Шинэ толь №1, 1993
Түлхүүр үг: Хүний эрх, хүний эрхийн зарчим, Эрх мэдэл хуваарилалт
Сонсохыг хүсвэл – АУДИОБҮҮК
Хууль зүйн шинхлэх ухаанд Үндсэн хуулийн ухагдахууныг тайлбарлаж ойлгохдоо түүний хоёр талт шинжийг тодорхойлж гаргадаг: нэг талаас энэ бол улс төрийн баримт бичиг байгааг бол нөгөө талаас эрх зүйн акт болдог байна.
Улс төрийн баримт бичгийн хувьд Үндсэн хууль тухайн улсын нийгмийн хэв шинж, үнэт зүйлсийг нь тодорхойлж баталгаажуулдаг юм.
Социалист эрх зүйн тогтолцоонд бусад бүх салбар эрх зүйг тодорхойлогч Үндсэн хуулийн эрх зүй нь нийгмийн талаарх марксист- ленинист сургааль, номлолын хүрээнд, тухайлбал формацийн онолыг үндэслэн боловсруулагдаж, хөгжиж ирсэн түүхтэй. 1921 оноос хойшхи манай орны Үндсэн хуулийн түүхийг судалж үзэхэд тус орны түүхэн хөгжлийн үе шатанд тавигааж байсан зорилтыг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн агуулгатай байсан нь социалист эрх зүйн хэв шинжид суурилж үндэслэсэн гэдэг нь тодорхой юм. Жишээ болгоход, 1924 онд баталсан анхны Үндсэн хууль 1921 оны хувьсгалын үр дагаварт бий болсон нийгмийн харилцааг зохицуулахаа чиглэгдсэн заалтуудыг агуулсан улс төрийн баримт бичиг байсан бол дараа дараагийн Үндсэн хуулиуд тус орны хөгжлийн тодорхой үе шатны зорилготой холбоотойгоор программчилсан заалтуудыг агуулж ирсэн нь 1940 болон 1960 оны Үндсэн хуулиудад тусгалаа олсон байна. Тухайлбал 1940 оны Үндсэн хуулийн “БНМАУ бол эзэрхэг түрэмгий ба феодал дарлалыг устгасан, цаашид нийгэм журамд дэвшин орохын учир улс орноо хөрөнгө бус замаар хөгжүүлэх явдлыг хангаж бүхий хөдөлмөрчин (малчин, ажилчин, оюутан) ардын тусгаар тогтносон улс мөн болно” гэсэн заалтаас үзэхэд хувьсгалын тодорхой шатны зорилтыг тусгаж социализмын үндэс байгуулах программчилсан заалтыг оруулжээ. Мөн 1960 оны Үндсэн хууль социализмыг өрнүүн байгуулах зорилтыг хангахад чиглэглсэн байсан юм. Тэгвэл 1992 оны Үндсэн хуулийг батлан гаргах явдал нь монголын нийгэмд бий болсон цоо шинэ, үндэс суурийн шинжтэй өөрчлөлтүүдийг хуульчлан бататгах түүхэн шалтгаан, шаардлагаар нөхцөлдсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, Шинэ Үндсэн хууль нь 1960 оны Үндсэн хууль зорилтоо нэгэнт биелүүлсэн тул үеэ өнгөрөөсөн баримт бичиг болсон эсвэл Монгол улсын өмнө хөгжлийн дараагийн шат болох хөгжингүй социализмын зорилт тавигдах болсон зэрэгтэй холбоотой хуучин Үндсэн хуулиа шинэчлэн боловсруулж, боловсронгуй болсон зүйл огтхон ч биш харин тус орны хувьд нийгмийн цоо шинэ хэв шинж, үнэт зүйлсийг нь тодорхойлж тэдгээрийг хуульчлан тогтоох түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн билээ. Шинэ Үндсэн хуулийн агуулга, ач холбогдол, онцлогийнх нь талаар эл илтгэлд цаашид дэлгэрэнгүй өгүүлэх болно.
Эрх зүйн актын хувьд Үндсэн хууль дараах хэдэн гол шинжтэй.
Үүнд:
- Тогтвортой, өөрөөр хэлбэл Үндсэн хууль урт удаан хугацаанд хэрэглэгдэх чадвартай байдаг тул тэр бүр Үндсэн хуульд өөрчлөлт ороод байдаггүй. Тухайлбал: Монгол улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг гагцхүү тус хуулиар шийдвэрлэх боломжтой юм. Үндсэн хуулийн 68, 69-р зүйлүүдэд Үндсэн хуульд хэн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар заасан байна. Уг хуулийн 68-р зүйлд заасан “Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачлагыг хууль санаачлах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан гаргах…” гэдэг нь мөн хуулийн 26-р зүйлд заасан Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн газар энэхүү эрхийг эдлэх субьект болох нь тодорхой байна. Харин процедурын хувьд зарим талаар ойлгомжгүй, учир битүүлэг зүйл бий. Үүнийг бид мөн л 68-р зүйлээс харж болно. Дээрх заалтыг үргэлжүүлбэл “…саналыг Үндсэн хуулийн цэц Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж болно” гэж байгаа. Эхний хэсэгт Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачлага хэн гаргаж болохыг тодорхойлсон байхад санал гэдэг нэр томьёо оруулсанаар хоёрдмол ойлголт төрүүлж байна.
“Санал” гэгч юу вэ, өөрөөр хэлбэл дээрх гурван субьехт эхний шатанд “санаачлага” гаргаад энэ нь эрх зүйн хэлбэрт орсон “санал” болон боловсрогдоод түүнээ Үндсэн хуулийн цэцээр уламжлан Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэх журам үйлчлэхийг хэлж байна уу, эсвэл Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн газраас гадна Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналыг Үндсэн хуулийн цэц эдэлж, дөрөв дэхь субьект болох уу. Гэтэл Үндсэн хуулийн 64-р зүйлд “Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх” гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн гурван гол чиг үүргийг шууд заасан бөгөөд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар санал гаргах бүрэн эрхгүй нь ойлгомжтой билээ. Энэ мэтээр Үндсэн хуульд дүн шинжилгээ хийж түүний заалт бүрийг нэг мөр ойлгож тайлбарлах нь нэн чухал байна.
Цааш нь үргэлжлүүлье. Үндсэн хуулийн 69-р зүйлд “түүнд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг Улсын Их Хурлын нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүйн саналаар батална” гэсэн заалт Үндсэн хуулийн тогтвортой байх шинжийг хангахад “эрх зүйн саад тотгор учруулах” замаар нөлөөлөх юм. Нөгөөтэйгүүр Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж болох боловч энэ нь тухайн улсын дэглэмийн үндсийг зарчмын хувьд өөрчилдөггүй бөгөөд хэрэв өөрчлөхөд хүрвэл шинэ Үндсэн хууль батлан гаргахаас өөр арга замгүй байдаг.
200 гаруй жилийн түүхтэй АНУ-ын Үндсэн хуулийн практикт эрх зүйн үүднээс тогтвортой үйлчилдэг зарчмыг “Амьд Үндсэн Хууль” гэх нэрлэдэг ба түүний хөгжлийн явцад хуульчлах замаар (де-юре) төдийгүй практик дээр хэрэгжүүлэх замаар (де-факто) бодитой өөрчилж болдог юм байна. Хоёр дахь тохиолдолд үндсэн 2 төрлийн өөрчлөлт гардаг. Нэгдүгээрт: нийгэмд гарч буй өорчлөлт нь Үндсэн хуулийн тодорхой зарчмын үйлчлэл, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, эсвэл багасгахад хүргэдэг. Хоёрдугаарт: мөн ийм үр дагаварт Үндсэн хуулийн шүүхийн тайлбар хүргэдэг талтай.
Манай орны хувьд Үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэх явцад нийгэм дэх өөрчлөлтүүд аяндаа түүнд өөрчлөлт оруулахыг шаардах нь мэдээж бөгөөд үүнийг хуульчлан тогтоох замаар хэрэгжүүлзх практик давамгайлах бололтой.
Р.Паунд, Б.Кардозо, О.Холмс зэрэг нэрт эрдэмтдийн үзэж байгаагаар Үндсэн хуулийн шүүхийн тайлбарыг Үндсэн хуулийн уламжлалт тайлбарын хүрээнд бус Нийтлэг эрх зүйн (Common Law) агуулгаар ойлгож тодорхойлдог бөгөөд эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоох шүүхийн үйл ажиллагааны нэгэн төрөл гэж үздэг. Эдгээр онолын онцлог шинж нь төрийн нийгмийн бодлогын салбарт хууль тогтоогчийн идэвхтэй үүргийг шүүгчид ногдуулдагт оршдог. Харин эрх зүйн социологийн сургуулийн радикал жигүүр болдог эрх зүйн бодит байдлын онол нь Үндсэн хуулийн тогтвортой, байнгын шинж чанартай байх зарчимд туйлын эргэлзээтэй ханддаг юм. Тэд Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэмжээг бүрдүүлдэг шүүгчдийн санал, шүүхийн шийдвэр нь олонлог байдаг ба Дээд Шүүхийн санал байнга өөрчлөгддөг тул Үндсэн хууль ч мөн адил дагалдаж өөрчлөгдөхөд хүрдэг гэж нотолдог юм. Иймд эрх зүйн бодит байдлын онолыг баримтлагчид Үндсэн хуулийн тогтвортой шинжийг үгүйсгэдэг билээ.
Миний бодлоор АНУ-ын Үндсэн хууль нь Үндсэн хуулийн тодорхой үзэл баримтлалыг бус харин ерөнхий зарчим-төсөөллийг тогтоосон тул шүүхийн өөрсдийнх нь баримталдаг улс төрийн ёс суртахуунд үндэслэсэн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх явдлыг шүүхэд төлөөлүүлэн олгодог билээ.
Иймээс ч тус улсад засгийн эрх хуваах онолын дагуу шүүхийн засаглал бодитой хэрэгжих боломжтой юм.
Харин манай орны Үндсэн хуулийн практикт Үндсэн хуулийн тайлбарыг хэн гаргаж байхыг шууд заагаагүй тул түүнийг “амьд Үндсэн хууль” болгоход хүндрэл учрах талтай. Тухайлбал: Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрхийг тодорхойлсон 25-р зүйл мөн Үндсэн Хуулийн цэцийн статусыг тодорхойлсон 64-р зүйлийн алинд нь ч Үндсэн хуулийн тайлбарыг хэн, ямар журмаар гаргаж байхыг заагаагүй байна. Иймд эрх зүйн практикт энэ тохиолдолд хэрэглэгддэг аутентик тайлбар буюу тухайн хуулийг гаргасан байгууллага өөрөө тайлбарлах аргыг хэрэглэх болно. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Их Хурлаас өөр ямар ч байгууллага Үндсэн хуулийн тайлбар хийх эрхгүй юм. Бусад орны практикаас үзэхэд Үндсэн хуулийн албан ёсны тайлбарыг Үндсэн хуулийн шүүх гаргадаг билээ. Монгол Улсын Дээд Шүүхийн бүрэн эрхийн талаарх 50-р зүйлд “Үндсэн хуулиас бусад хуулийг зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах” гэж Үндсэн хуулийн шүүхийн тайлбарыг шууд хориглосон нь Засгийн эрх барих гурван этгээдийн харилцан бие биенээ хязгаарлах буюу тэнцүүлэх тогтолцоо зарим талаар өрөөсгөл болгоход хүчтэй нөлөөлөх хүчин зүйлийн нэг болохыг үгүйсгэх аргагүй. Нөгөө талаас Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болох байгууллага гэж Үндсэн хуульд заасан боловч түүнд тайлбар гаргах эрхийг олгоогүй нь төдий л оновчтой биш юм. Гэхдээ хэрэв Үндсэн хуулийн цэцэд Үндсэн хуулийн тайлбар гаргах бүрэн эрхийг олговол нэгэн зүйлийг анхаарах хэрэгтэй.
Энэ нь Үндсэн хуулийн шүүхийн санал тэр бүр тогтвортой байдаггүй бөгөөд түүний байнга өөрчлөгддөгийн шалтгааныг шүүгчдийн хувийн чадавхи, тэдгээрийн үзэл санааны баримжаа, эрхэмлэдэг зүйлс гэх мэт Үндсэн хуулийн бус субъектив хүчин зүйлтэй холбож өрнөдийн эрх зүйчид ойлгодог бөгөөд Үндсэн хуулийн тогтвортой шинжийг сулруулахад нөлөөлдөг гэж үздэг юм.
Засгийн эрх барих гурван этгээдийн харилцан бие биенээ хязгаарлах буюу тэнцүүлэх тогтолцоо зарим талаар өрөөсгөл болгоход хүчтэй нөлөөлөх хүчин зүйлийн нэг болохыг үгүйсгэх аргагүй. Нөгөө талаас Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болох байгууллага гэж Үндсэн хуульд заасан боловч түүнд тайлбар гаргах эрхийг олгоогүй нь төдий л оновчтой биш юм. Гэхдээ хэрэв Үндсэн хуулийн цэцэд Үндсэн хуулийн тайлбар гаргах бүрэн эрхийг олговол нэгэн зүйлийг анхаарах хэрэгтэй.
Энэ нь Үндсэн хуулийн байдаггүй бөгөөд түүний шүүгчдийн хувийн чадавхи, эрхэмлэдэг зүйлс гэх мэт шүүхийн санал тэр бүр тогтвортой байнга өөрчлөгддөгийн шалтгааныг тэдгээрийн үзэл санааны баримжаа, Үндсэн хуулийн бус субьектив хүчин
зүйлтэй холбож өрнөдийн эрх зүйчид ойлгодог бөгөөд Үндсэн хуулийн тогтвортой шинжийг сулруулахад нөлөөлдог гэж үздзг юм.
- Хууль зүйн дээд хүчин чадалтай, өөрөөр хэлбэл бусад эрх зүйн актууд (хууль, эрх зүйн хэм хэмжээг тогтоосон зарлиг, тогтоол) Үндсэн хуульд нийцэж гарах ёстой бөгөөд түүнд харшилсан эрх зүйн акт шууд хүчингүйд тооцогддог журам үйлчилдэг билээ. Энэ талаар Үндсэн хуулийн 70-р зүйлд “Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино” гэж зааснаас гадна БНМАУ- ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хавсралт хуулийн 5-р зүйлд “Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн мөнхүү Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцно” гэсэн заалт уг шинжийг харуулж байгаа юм.
- Үндсэн хуулийн дээрх шинжтэй шууд уялдаатай, түүнээс үүдэн гарах дараагийн гол шинж бол тухайн орны эрх зүйн тогтолцооны үндэс суурийг тодорхойлогч цорын ганц хууль учир түүнийг Үндсэн хууль гэж нэрлэдэг юм. Тэрээр эрх зүйн тогтолцооны гол эх сурвалж болдог бөгөөд эрх зүйн бусад салбарын агуулгыг тодорхойлоход шууд нөлөөлдөг билээ. Үндсэн хуулийн эрх зүйн статус суурь эрх зүйн шинжийг агуулдаг нь хоёр хүчин зүйлтэй холбоотой. Нэгдүгээрт: “ард түмний хүсэл зориг”-оос үүсэл гаралтай, хоёрдугаарт: эрх зүйн бусад салбарын үндэс суурийг тавих зарчмыг тодорхойлсон байдаг юм. Эхний тохиолдолд ард түмний хүсэл зориг хууль тогтоох институт дэх ямар ч төлөөлөгчийн хүсэл зоригоос дээгүүр тавигддаг ба энэ ч утгаараа анхдагч хүсэл зоригийн илрэл болохын хувьд Үндсэн хуулийг хууль тогтоох, гүйцэтгэн захирамжлах болон шүүхийн засгийн эрхийг хэрэгжүүлдэг бүх байгууллагууд эсвэл тодорхой иргэд зайлшгүй мөрдөж, биелүүлэх ёстой. Хоёр дахь тохиолдолд Үндсэн хууль нь төрийн байгууллын үндэс суурийг тавьсан зарчмыг тодорхойлдог ба тухайн улсын улс төрийн дэглэмийн шинжийг гарал үүслийн түвшинд илэрхийлдэг тул суурь эрх зүйн шинжийг агуулдаг билээ.
- Тунхаглалын шинжтэй байдаг, өөрөөр хэлбэл нарийвчлан тогтоосон хэм хэмжээг агуулдаггүй, гол үндсэн зарчмыг л тодорхойлдог ба энэ үндсэн дээр холбогдох эрх зүйн акт боловсрогдон гарах ёстой. Жишээ нь: Үндсэн хуулийн 4-р зүйлийн “Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, улсын хил халдашгүй дархан байна” гэсэн заалт тунхаглалын шинжтэй байхад “Монгол улсын хилийг хуулиар бататгана” гэсэн уг зүйлийн хоёр дахь хэсэг нь тухайн харилцааг зохицуулах тусгай хууль батлан гарч мөрдөгдөх нь зайлшгүй гэдэг нь тодорхой болж байна. Түүнчлэн 9-р зүйлд заасан “Монгол улсад төр нь шашнаа хүндэтгэх, шашин нь төрөө дээдэлнэ” гэсэн төр, шашны хоорондын харилцааны гол зарчмыг тогтоосон заалт тунхаглалын шинжийг агуулж байхад “Төр, сүм хийдийн хоорондын харилцааг хуулиар зохицуулна” гэсэн дараагийн заалт энэхүү зарчмыг хэрэгжүүлэхэд шашны байгууллагын тухай тусдаа хууль гарч зохицуулагдах нь ойлгомжтой. Энэ мэтээр олон жишээ хэлж болно. Гэвч нэгэн зүйлийг тэмдэглэж хэлэхэд тунхаглалын шинжтэй, нийтлэг гол зарчмыг тодорхойлоход хэдий чиглэгдсэн ч гэсэн Монгол улсын Үндсэн хуульд нарийвчлан заасан процедурын шинжтэй заалтууд бас нэлээд бий. Ялангуяа үүнийг төрийн байгууллын бүлэгт хамаатуулж болно. Ганц жишээ дурдья. Ихэнх орны Үндсэн хуульд төрийн эрх барих байгууллагуудын бүрэн эрхийн гол агуулгыг нь томьёолдогоос биш манай улсын Үндсэн хуульд заасан шиг бүх бүрэн эрхийг жагсаадаггүй. Тухайлбал, тус хуулийн 20-р зүйлд заасан “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална” гэсэн заалт байвал хангалттай бөгөөд үүнийг үндэслэн Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн асуудлыг Улсын Их Хурлын тухай хуулиар нэг бүрчлэн тогтоож болох юм. Гэтэл Үндсэн хуулийн 25-р зүйлд Улсын Их Хурлын арван найман бүрэн эрхийг бүгдийг жагсаан заажээ. Үүнийг бид урьд өмнө нь парламентат ёсны уламжлал байгаагүй орны нөхцөлд шинэ Үндсэн хуулиар цоо шинэ төрийн тогтолцоо үүсч бий болж байгаа тул засгийн эрх барих хуааарилалтыг маргаангүй болгох үүднээс Үндсэн хуулиндаа нарийвчлан зааж тусгах нь эрх зүйн хувьд илүү үр нөлөөтэй байж болох юм гэсэн үндэслэлээр тайлбарлахаас аргагүй биз ээ.
Ингээд бид Үндсэн хуулийн нийтлэг гол шинжтэй хураангуйлан танилцлаа. Одоо Монгол улсын шинэ Үндсэн хуулийн ач холбогпол, агуулга, онцлогийн талаар товч авч үзье.
Үндсэн хуульт ёсны зарчмуудыг дотор нь ангилахад гурван төрлийн зарчим ялгарч гардаг.
1) аливаа соёл иргэншилт нийгэмд баримталдаг түгээмэл зарчим;
2) тухайн орны нөхцөлд нийцэж зохицсон зарчим;
3) хүний эрхтэй холбоотой зарчмууд.
Үндсэн хуулийн тулгын гурван чулуу болох эдгээр зарчмыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн бүтэц, агуулгыг тодорхойлоход ерөнхийд нь баримталжээ.
Нэг. Аливаа соёл иргэншилт нийгэмд баримталдаг түгээмэл зарчим нь засгийн эрх барих явдлыг хязгаарлаж чадах ингэснээр тодорхой бие хүн эсвэл нийгэмд бүхэлд нь шударга ёсны үндсэн дээр эрх зүйн үүднээс хандах үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх боломжтой тийм хэлбэр, ажиллагаа, механизмыг бий болгох эрмэлзэл юм. Энэ эрмэлзэл нь засгийн эрхийг хуваах явдлаар бодитой илэрч хамгийн сонгодог байдлаар АНУ-ын улс төрийн тогтолцоонд биелэлээ олсон гэж би үздэг. Тухайлбал өөрсдийн улс төрийн тогтолцоог америкчууд бий болгохдоо үндэстний зорилгоо хэрэгхүүлэхэд нь шаардагдах тогтвортой байдал, эмх журмыг хангаж чадах төрийн байгууламжийг тогтоох гэхдээ үүний сацуу энэхүү байгууламжийн бүтэц, түүнд тавьж буй хууль зүйн хязгаарлалт нь дарангуйллыг зайлуулах чадвартай байх ёстой гэсэн зорилтыг тавьж байсан. Өрнөдийн Үндсэн хуулийн уламжлалт ёсонд дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэх хоёр арга бий:
- Засаглалын дотоод бүтцийг бий болгох, ингэснээр засгийн эрхийг хуваарилж, тэнцүүлэх.
- Засгийн газрыг хууль зүйн хувьд хязгаарлагдмал обьект болгон хуулийн засаглалыг бий болгох.
Хуулиар хязгаарлагдсан засаглалын үзэл санаа нь Америкийн Үндсэн хуульт ёсны тулгуур үндэс мөн билээ. Үүний дагуу гагцхүү удирдуулж буй хүмүүсийн (ард түмний) зөвшөөрлийг үндэслэн засгийн газарт эрх мэдэл шилждэг (сонгуулиар) ба тус орны дээд хууль болох Үндсэн хуулиар тодорхойлсон хүрээнд л тэрээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Иймд Америкийн Үндсэн хуульт ёс бол тус орны Үндсэн хууль нь төрийн эрх барих явдлыг баталгаатай, үр нөлөөтэй хязгаарлаж чадахуйц үйлчилдэг нөхцөлөөр илэрдэг юм. Түүнчлэн Америкийн Үндсэн хуулийн номлолын дагуу харилцан бие биенээ хязгаарлах ба тэнцүүлэх тогтолцооны хүрээнд Үндсэн хуульт ёс шүүхийн хяналтын практикаар дэмжигдэж байгааг тул шүүгчид засаглалын бусад салаа мөчрөөс тусгаар байдлаар оршиж Конгрессын гаргасан хуулиуд болон Засгийн газрын эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоосон акт мөн үйл ажиллагааг нь Үндсэн хуульд харшилсан гэх үндэслэлээр Үндсэн хуулийн бус гэж зарлах эрхтэй байдаг.
Энэ бүгдтэй жишиж үзэхэд Монгол Улсын Үндсэн хуульд тусгагдсан төрийн байгууллын асуудлыг тэр бүр оновчтой шийдвэрлэсэн эсэх нь эргэлзээтэй юм. Засгийн эрхийг хуваах онолын үндсэн гурван зарчим бий. Нэгдүгээрт: төрийн чиг үүрэг, үйл ажиллагааны дагуу тодорхой хэмжээгээр хөдөлмөрийн хуваарь хийгддэг. Үүнд хууль тогтоох, гүйцэтгэн захирамжлах, тэдгээрийн хоорондох харилцааг хянах чиг үүрэгтэй засгийн эрхийг хэрэгжүүлэх парламент, засгийн газар, шүүх гэсэн гурван субьектийн үйл ажиллагааны чиг үүрэг тодорхой болно. Хоёрдугаарт: засгийн эрхийг хэрэгжүүлэгч дээрх гурван байгууллагуудын хоорондох харилцаа харилцан тэнцэлтэй байх ёстой. Гуравдугаарт: Засгийн эрхийг дээрх байгууллагууд бие даан хэрэгжүүлдэг билээ. Гэтэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн заалтаас үзэхэд энэхүү гурван субьектэд олгосон эрх хэмжээ нь харилцан тэнцэлтэй байх зарчимд нийцэхгүй байна. Тухайлбал, Монгол Улсын Их Хурал төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн боловч Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын Дээд шүүх, Үндсэн хуулийн цэцийг өөрөөсөө шууд хамааралтай болгожээ.
Үндсэн хуулийн 25-р зүйлийн 1 дэх хэсэгт Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрхийн дагуу шийдвэрлэх асуудалд: Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлөх, огцруулах зэргийг хамааруулснаас гадна Үндсэн хуулийн 35-р зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Ерөнхийлөгч Улсын Их Хуралд ажлаа хариуцах ёстой байна. Ийнхүү маш өргөн хүрээний эрх мэдэл Улсын Их Хуралд олгосон байхад эргээд түүний эрх мэдлийг хязгаарлах механизм тус Үндсэн хуульд байхгүй гэж хэлж болно. Жишээ нь, Монгол улсын Ерөнхийлөгч гэсэн хэсэгт 33-р зүйлд заасан Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх талаарх заалтад Улсын Их Хуралд нөлөөлөх эрх зүйн нэлээд үр нөлөө бүхий арга болдог хориг тавих эрх нь ач холбогдлоо алдаж байна. Учир нь хэрэв Улсын Их Хурал Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг хүлээж аваагүй бол уг хууль, шийдвэр хүчин төгөлдөр хэвээр үлдэх юм.
Мөн Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын хоорондох харилцааг нарийвчлан судлавал Ерөнхийлөгчийн зүгээс хэрэгжүүлэх бүрэн эрх нь гол төлөв хязгаарлагдсан байдалтай байхаар Үндсэн хуульд томьёологджээ.
Тухайлбал, 33-р зүйлийн 4 дэх хэсэгт зааснаар “Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн Монгол улсын нэрийн өмнөөс олон улсын гэрээ байгуулах” мөн 5 дахь хэсэгт зааснаар “Монгол улсаас гадаад улсад суух бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүнийг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн – томилох буюу эгүүлэн татах” мөн зүйлийн 3-р заалтаа Ерөнхийлөгч Улсын Их Хуралд хандаж илгээлт гаргаж, чуулганд өөрийн тааллаар оролцон улс орны дотоод гадаад байдлын нэн чухал асуудлаар мэдээлж, саналаа оруулж болно”, мөн Ерөнхийлөгчийн зарлигийг Улсын Их Хурал хүчингуй болгох талаар 34-р зүйл, мөн 51 -р зүйлд заасан Улсын Дээд шүүхийн шүүгчдийг Ерөнхийлөгч томилоход шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл Улсын Их Хуралд танилцуулах журам тогтоосон зэргээс тодорхой болж байна. Нөгөөтэйгүүр эрх зүйн үүднээс эдгээр нь юуг илэрхийлж байгаа юм, ямар эрх зүйн үр дагавар жишээ нь үл зөвшилцөх тохиолдолд эсвэл Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг Улсын Их Хуралд танилцуулах зэрэг явдал хүргэх юм бэ? Илгээлт эрх зүйн акт мөн үү? Түүнийг гаргахад Улсын Их Хурал ямар ач холбогдол өгөх вэ? Ерөнхийлөгчийн эрх зүйн статусыг тодорхойлоход ач холбогдол бүхий энэ мэт асуудлуудын зэрэгцээ Монгол улсын төрийн байгууллын тогтолцоонд Ерөнхийлөгчийн институт ямар үүрэг гүйцэтгэх ёстой вэ, цөөн хүн амтай нэгдмэл улсын хувьд төрийн байгууллын тогтолцоо нь томдсон, нүсэр бүтэцтэй болсон уу, Монголын ард түмний эв нэгдлийн билэгдлийн үүрэг гүйцэтгэх боловч мөн л төрийн тэргүүний хувьд түүнд гарах зардал буурай эдийн засаг, санхүүгийн хязгаарлагдмал неөцтэй орны хувьд илүүдсэн юм биш үү зэрэг олон асуудлыг үндэслэлтэй судлаж байж Үндсэн хуульд тусгах ёстой байжээ.
Одоо Үндсэн хуулийн хүрээнд Засгийн газар ба Улсын Их Хурлын харилцааны асуудлыг авч үзье.
Гүйцэтгэх засгийн эрхийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газар Улсын Их Хуралд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөх аргагүй байна. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн 25-р зүйлд заасан Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрхэд: Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх, мөн Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдийг томилох, өөрчлөх, огцруулах, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг батлах асуудлыг хамаатуулснаас гадна мөн хуулийн 41-р зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Засгийн газар үйл ажиллагаагаа Улсын Их Хуралд тайлагнах ёстой билээ. Түүнчлэн Засгийн газрын үндсэн үйл ажиллагаа нь мөн л Улсын Их Хурлын шийдвэрийн дагуу явагдах нь Үндсэн хуулийн 38-р зүйлд заасан Засгийн газрын бүрэн эрхийн талаарх заалтаас тодорхой байна. Жишээ нь “Шинжлэх ухаан, технологийн үндсэн бодлого, улсын төсөв, зээл, санхүүгийн төлөвлөгөөг боловсруулж Улсын Их Хуралд өргөж, гарсан шийдвэрийг биелүүлэх” гэсэн бүрэн эрх нь үнэн чанартаа Засгийн газрыг Улсын Их Хуралд шууд захируулж байгаа юм.
Нөгөө талаас Засгийн газар Үндсэн хуулийн 38-р зүйлд заасанчлан “Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс даяар зохион байгуулж хангах” үүрэгтэй билээ. Үндсэн хуулиар Ерөнхийлөгч хуульд хориг тавих эрхтэй боловч хуулийн хэрэгжилтийг хариуцдаггүй.
Гэтэл ихэнх оронд хуулийн хэрэгжилтийг хариуцах субъект хуульд хориг тавих эрхтэй байдаг. Монгол Улсын практикт парламентаас батлан гаргаж буй хуулийн биелэлтийг Засгийн газар нэгэнт хариуцдаг тул өөрсдийнх нь бодлогод нийцсэн хуульд тэрээр сонирхолтой байх нь мэдээж. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн газар хууль санаачлах эрхтэй тул Засгийн газар өөрсдөө хууль санаачилсан нөхцөлд ч түүний боловсруулсан хувилбараар бүрэн хэмжээгээр батлагдан гарах нь эргэлзээтэй. Бусад орны практикаас үзэхэд сонгуулиар парламентын суудлын олонхийг авч Засгийн газраа бүрэлдүүлэх эрхтэй болсон намын тэргүүн Ерөнхий сайд болдог. Тэрээр парламент дахь намын гишүүддээ нөлөөлж бодлогоо явуулж чаддаг юм. Манай оронд улс төрийн ийм уламжлал хараахан тогтоогүй байна.
Шүүхийн талаарх Үндсэн хуулийн заалтыг авч үзэхэд хэдийгээр түүнийг төрийн байгууллын тогтолцоонд гурав дахь засаглалын салаа мөчир болохыг хүлээн зөвшөөрсөн боловч Улсын Их Хурал, Засгийн газарт нөлөөлөх бодитой эрх зүйн механизмыг бий болгож тусгаагүйгээс энэ нь хэлбэрийн төдий болсон. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцийг Монгол Улсын шүүхийн байгууллын тогтолцоонд оруулаагүй боловч Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг хянан шийдвэрлэх эрх мэдэл олгосон нь түүнийг үнэн чанартаа шүүхийн статустай болгосон хэрэг. Түүнчлэн манай орны албан тушаалын дэв зэрэглэлд хамгийн дээд байр суурийг эзлэх Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, гишүүн, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Улсын ерөнхий прокурор гэсэн 7 хүний үйл ажиллагаа нь Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхэд дүгнэлт гаргаж Улсын Их Хуралд оруулах түүнчлэн хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, Засгийн газрын шийдвэр, Монгол улсын олон улсын гэрээ мөн ард нийтийн санал асуулга, Улсын Их Хурал түүний гишүүний ба Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаар сонгуулийн төв байгууллагын гаргасан шийдвэр Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх талаар маргаантай асуудлаар дүгнэлт гарган Улсын Их Хуралд оруулах бүрэн эрхтэй ба эдгээр дүгнэлтийг Улсын Их Хурал зөвшөөрөөгүй бол цэц дахин хянан үзэж эцсийн шийдвэр гаргана. Өөрөөр хэлбэл хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын шийдвэр, Монгол улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж цэц шийдвэр гаргавал дээрх эрх зүйн актууд хүчингүй болно. Энэ бүгдээс үзэхэд нэгдүгээрт: Үндсэн хуулийн цэц засгийн эрхийг хязгаарлах, тэнцүүлэх гол зарчмуудыг хэрэгжүүлэхэд бодитой үйлчлэх эрх зүйн механизмтай; хоёрдугаарт; шүүхийн чиг үүрэг гүйцэтгэдэг нь тодорхой юм. Нэг үгээр хэлбэл Үндсэн хуулийн цэц бол бусад орны нэгэн адил Үндсэн хуулийн шүүхийн эрх мэдэлтэй байна. Иймд цэцийн талаар тусдаа бүлэг болгон Монгол улсын төрийн байгууллын тогтолцоонд хамааруулаагүй нь ихээхэн маргаан, будлианд хүргэж болзошгүй юм.
Ийнхүү нэгдэх зарчмын талаар товч дүгнэж хэлэхэд Монгол улсын Үндсэн хууль бол манай нийгэм, түүний өнөөгийн нөхцөл байдлаас урган гарсан нийгмийн сэтгэлгээний томоохон ололт боловч нөгөө талаас нэлээд хэсэг заалтууд дотроо зөрчилтэй, тэр бүр зөв шийдлийг олж чадаагүй нь Үндсэн хуулийг тухайн үеийн улс төрийн хүчний харьцааны үр дүн болохыг харуулж байна.
Хоёр. Тухайн орны нөхцөлд нийцэж зохицсон зарчим
Монгол улсын Үндсэн хууль хүн төрөлхтний жам ёсоор хөгжих хууль зүйн үндэс суурийг тавихдаа Монгол орны нийгмийн амьдралд гарсан соёл, түүх, уламжлал, ёс заншил, шашнаа сэргээх, түүнийг эрх зүйн хамгаалалтад авах хандлагыг тусгаж чадсан бөгөөд үндэсний эрх ашгаа дээдэлсэн хууль болсон гэж хэлж болно. Үндэсний эрх ашгийн гол агуулгыг улсын аюулгүй байдал, хөгжил, соёл иргэншил гэсэн гурван үндсэн зүйлээр тодорхойлжээ. Мөн Үндсэн хуулийн оршил хэсэгт дараах таван зүйлийг эрхэмлэх гол үнэт зүйлс болгон тунхагласан байна. Үүнд:
- улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх;
- хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдлэх;
- төрт ёс, түүх, соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөх;
- хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэх;
- эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлэх.
Аливаа соёл иргэншилт нийгэмд хүний эрх болон хувийн өмчийн халдашгүй байдлыг түүний үнэт зүйлс болгон Үндсэн хуулиндаа тунхагладаг билээ. Монгол улсын Үндсэн хуулиар хувийн өмчийг гагцхүү хүлээн зөвшөөрч, эрх зүйн хамгаалалтанд байх талаас нь тусгасан байна.
Өөрийн орны өвөрмөц нөхцөл байдалд зохицсон Үндсэн хуулийн хэм хэмжээг бид засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын талаарх заалтуудаас харж болно. Тухайлбал, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж тус бүрийг аль болох үр ашигтай цогцолбор байлгах, тэдгээрийн эдийн засгийн хөгжлийн түвшин, чадавхийг дээшлүүлэх, байгаль орчныг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, үйлдвэрлэх хүчний байршлыг оновчтой болгох, газар нутгийг зүй зохистой эзэмших, нүүдлийн аж ахуй, соёл иргэншлийн түүхэн ололтыг суурин хөгжлийн дэвшилт хандлагатай зөв хослуулах, хүн амын нутагшин амьдрах тохиромжтой нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагыг хангахад чиглэгджээ.
Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага бол аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, баг, хороонд иргэдийн нийтийн хурал, тухайн хурлын чөлөө цагт Тэргүүлэгчид гэж заасан нь Ардын Депутатын Хурлын өмнөх тогтолцооноос зарчмын ялгаатай бөгөөд иргэдийн буюу нутаг дэвсгэрийн хүн амын өөрсдийнх нь байгууллага болгоход чухал ач холбогдолтой юм. Гэвч Засаг даргад өөрөөр хэлбэл орон нутгийн төрийн удирдлага нэг хүний гарт ихээхэн төвлөрсөнийг анхаарч энэ байдал зарим нэг сөрөг үр дагаварт хүргэж болзошгүй юм.
Гурав. Хүний эрхтэй холбоотой зарчмууд
Орчин үед хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал бол ерөөс үл хөндөгдөх, жам ёсны утга агуулга бүхий нийт хүн төрөлхтний үнэт зүйл болон хувирч байна.
Хүний эрхийг орчин үед юу гэж ойлгодог вэ гэвэл бие хүний мөн чанарын социаль нөхцөлөөс үүдэн гарсан хүний салшгүй шинж чанар, хөгжиж өсөх боломж бөгөөд тэрээр хүний эрх чөлөөний хэмжээг тодорхойлдог. Хүний эрх иргэний эрхтэй холбоотой байдаг. Иргэний эрх гэдэг нь тухайн улсын эрх зүйд тусгагдсан хүнийг хөгжүүлэх боломж юм. Хүний болон иргэний эрхийг хүлээн зөвшөөрч хангах явдал бол аливаа ардчилсан Үндсэн хуулийн салшгүй шинж чанар мөн. Монгол улсын Үндсэн хуульд хүний эрх, эрх чөлөө гэсэн бүлэг орсон нь түүнийг нэлээд дэвшилтэт, ардчилсан шинжтэй болсныг харуулж байна.
Виржини муж улсын төлөөлөгч Жорж Мэсон хүний эрхийн тухай анхны баримт бичиг боловсруулж, тэр нь 1776 оны Виржинийн Эрхийн тухай тунхаглал гэдэг нэрээр түүхэнд орсноос хойш олон улсын гол гол баримт бичигт хүний эрхийн асуудлыг тусгаж хөгжүүлсэн юм. Тухайлбал НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 1948 онд гаргасан Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглал, хүний иргэний ба улс төрийн эрхийн тухай 1966 оны олон улсын пакт, хүний эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай 1966 оны олон улсын пакт зэрэг олон улсын гол баримт бичгүүдэд 29 хүний эрхийг тусгаж бататгасан байна.
Монгол Улсын Үндсэн хуульд дээрх эрхээс боолчлогдохгүй, бусдын эрхшээлд орохгүй, хуулийг буцааж хэрэглэж болохгүй, гэрээт үүргээ биелүүлэх боломжгүйг нь үндэслэн эрх чөлөөг нь хасч болохгүй гэсэн гурван эрхээс бусад нь үндсэндээ тусгагдсан гэж хэлж болно. Тухайлбал амьд явах, эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, эд хөрөнгө өмчлөх, ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, нийгмийн тэтгэлэг авах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, сурч боловсрох, бүтээн туурвих, төрийг удирдах хэрэгт оролцох, нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй байх, халдашгүй чөлөөтэй байх, шүүхэд гомдол гаргах, улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих эрхтэй байхаас гадна шашин шүтэх эс шүтэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөөг тунхаглан тогтоосон юм.
Энэ бүгдээс үзэхэд Монгол Улсын Үндсэн хуулинд хүний эрхийн асуудлыг цогцолбороор нь авч үзэж чадсан бөгөөд,
1) хүний эрхийг иргэний, улс төрийн мөн нийгэм, эдийн засаг, соёлын гэж тодорхой ангилалтанд оруулсан;
2) хүний эрхийн талаар Үндсэн хуульд орсон зүйлүүд нь олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээнд нийцсэн;
3) Хүн төр хоёрын харьцааны асуудлыг тусгасан зэргээр нотлогдож байна. Эл бүгдийг дэлгэрүүлэн үзье.
1) Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн 1,9,10,12-18 дахь хэсгүүдэд хүний иргэний ба улс төрийн эрхийн талаар заасан юм. Үүнд амьд явах, шашин шүтэх гэх мэт дөрвөн эрхийг хүний салшгүй, жам ёсны эрх болгон тусгасан байна. Тэгвэл хүний иргэний ба улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 4-р зүйлд хүний салшгүй жам ёсны есөн эрхийг заасан байдаг билээ. Хүний салшгүй жам ёсны эрх гэдгийг хамгийн энгийнээр тайлбарлахад ямар нэгэн хэмжээгээр хуулиар хязгаарлаж болдоггүй, байгалаас хүнд өөрт заяагдсан тийм эрхийг хэлдэг.
Хүний нийгэм, эдийн засаг, соёлын эрхийн хувьд Үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн 2-8, 11 дэх хэсэгт заажээ. Эна заасан эрхийг хүн миний салшгүй, байгалаас заяасан эрх гэж шууд эдлэх бололцоогүй байдаг. Эдгээр эрхийг хэдий Үндсэн хуулиндаа тунхагласан ч гэсэн бодитой хэрэгжих нь тухайн орны эдийн засгийн чадавхи, хөгжлийн түвшин, улс төр, эрх зүйн соёл, уламжлал зэргээс шалтгаалах нь мэдээж.
2) 1948 оны Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглал нь хууль зүйн баримт бичиг биш бөгөөд эрх зүйн ерөнхий зарчим буюу хүнлэг ёсны үзэл санааг илэрхийлсэн байгаа. Иймд НҮБ-ийн улс төрийн байгууллагууд Тунхаглалын заалтыг Ерөнхий Ассамблей-гаас боловсруулсан Дүрмийн тогтоолыг тайлбарлахад удирдлага болгох баримт бичиг гэж үздэг юм. 1946 онд Эдийн засаг, нийгмийн Зөвлөлөөс байгуулсан Хүний эрхийн комисс хүний эрхийг хамгаалах асуудлыг хариуцдаг. Хэдийгээр уг комисс хүний эрхтэй холбоотой аливаа гомдлын талаар ямар нэгэн арга хэмжээ авах бүрэн эрхгүй боловч холбогдох улсын Засгийн газарт гомдлын талаар мэдэгдэж хариу хүсэмжилдэг нь нэлээд үр нөлөөтэй арга болдог юм байна. Хүний эрхийн комиссын үндсэн зорилго нь Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглалыг боловсруулж цаашид нэмж баяжуулах, пактын төслийг боловсруулах, судалгааны ажил эрхлэхэд оршиж байсан. Ийнхүү дээр өгүүлсэн 1966 оны хоёр том пактыг боловсруулж гаргасан ба уг пактын дагуу Хүний эрхийн хороо байгуулагдсан юм.
Энэхүү хороо дотооддоо эрх зүйн хамгаалалтын бүх хэрэгслийг хэрэглэсэн боловч үр дүнд хүрээгүй бөгөөд пактын тогтоолыг зөрчсөний улмаас хохирч байгаа талаар гомдол гаргасан хүний асуудлыг авч хэлэлцдэг. Ингээд тухайн зөрчил гаргасан улс бичгээр тайлбар эсвэл тайлбартай өргөдөл хороонд гаргаж өгөх үүрэгтэй ба үүнд авсан буюу авах ёстой арга хэмжээг заавал тусгах шаардлагатай юм. Түүнчлэн дээрх байгууллагуудаас 40 хүний эрхийг жагсаан индекс гаргасан байна. Дэлхий дээр одоогийн байдлаар энэхүү 40 Хүний эрхээс 38-ыг нь биелүүлдэг орон бол Швед, Дани, 33-ыг нь АНУ биелүүлдэг бөгөөд Баруун Европын орнууд дараа нь ордог. Үүний 3-4-хөн эрхийг нь биелүүлэх оронд Хойд Солонгос, Хятад тооцогддог бол ганц ч эрхийг биелүүлдэггүй орон бол Ирак улс юм. Монгол улс энэ үзүүлэлтээр дундуур байранд ордог юм. Мөн олон улсын хүний эрхийн гол 24 гэрээний 14 гэрээнд манай улс нэгдэж орсон байна.
3) Хүний эрхийг дээдлэн тавьснаар төр, хүн хоёрын харилцааг цоо шинэ агуулгатай болгож улмаар хүнийг төрийн механизмын нэгэн эрэг шураг гэж үзэж хүн төрдөө захирагдах, төрөөс хүндээ тодорхой хэмжээний эрх эдлүүлэх зөвшөөрөл олгож байсныг өөрчилж төр, хүн хоёрыг тэнцүүлэхэд Үндсэн хуулийн санаа чиглэгджээ. Энэ харилцааг зохицуулах механизм байхгүй нөхцөлд хүний эрх зөрчигдөхөд хүрнэ. Олон намын тогтолцоо, шүүхийн үйл ажиллагаа, чөлөөт хэвлэл зэрэг нь харилцааг зохицуулах бодит механизм мөн.
Эцэст нь тэмдэглэж хэлэхэд, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, гол ухагдахууныг тайлбарлах, Үндсэн хуульт ёс төлөвшиж хөгжсөн АНУ-ын Үндсэн хуулийн зарим жишиг болгон харьцуулах, Үндсэн хуулийн эрх зүйн зарим ойлголтыг тодруулах зэрэгт илтгэлийн гол санаа чиглэгдсэн билээ.
Монгол улсын Үндсэн хууль мөрдөгдөж эхэлснээс хойш жил гаруйхан хугацаа өнгөрлөө. Хэдий энэ нь асар богино хугацаа боловч энэ хугацаанд төрийн байгууллагын тогтолцоог шинэчлэхэд эхний алхмууд хийгдсэн.
Улсын Их Хурлын сонгууль явагдаж, Засгийн газраа эмхлэн байгуулсан бөгөөд удахгүй бүх ард түмнээс анх удаа Ерөнхийлөгчөө сонгоно. Шүүхийн тогтолцоог шинэчлэх талаар Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийг байгуулах зэргээр зарим арга хэмжээ авчээ. Гэвч шинэ Үндсэн хуулийн үзэл санааг үндэслэн одоогийн эрх зүйн тогтолцоог үндсээр нь өөрчлөх шаардлага тавигдаж байна. Гэвч эрх зүйн бусад салбарыг шинэчлэх явдал үндсэндээ хийгдэхгүй байгаа нь үндэсний эрх зүйн тогтолцоог байгуулах явдлыг удаашруулж байна.
Хянасан: Е. Тэмүүжин