Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд

Д.Ламжав
/УИХ-ын Тамгын газрын ажилтан/

Шинэ толь №25, 1999

Сонсохыг хүсвэл –  АУДИОБҮҮК

МСДН болон залуу лидер клубээс жил бүр оны тэргүүлэх улс төрч гэсэн өргөмжлөлийг олгодог бөгөөд энэхүү хүндэт өргөмжлөлийг авсан хүн дараагийн жилд, МСДН үүсгэн байгуулагдсан ойг тохиолдуулан лекц уншдаг заншил тогтож байгаа билээ. Би өөрийн лекцийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд гэсэн сэдвээр хийхээр шийдсэн юм. Ийм ярвигтай сэдвийг сонгохоор зориглосон явдалдаа энэ танхимд цугларсан хүн бүрээс, хэрэв илтгэл маань хэвлэгдэх аваас эрхэм уншигч бүрээс урьдчилан хүлцэл өчье.

1990 оны хавар БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийг баталж хэрэгжүүлснээр одоогийн дагаж мөрдөж байгаа Үндсэн хууль бий болох урьдчилсан нөхцөл бүрдсэн билээ. Энэхүү нэмэлтийн тухай хуулийг түүхэн ээдрээтэй үед улс төрийн зориг тэвчээр гарган баталсан АИХ, түүний депутатууд эх орныхоо өмнө үнэхээр гавьяа байгуулсныг эргэн санахад таатай байна.

Парламентат ёс бүхий иргэний нийгэм төлөвших тогтолцоог сонгосон Үндсэн хуулиа хэрэглэж эхэлсээр наймдах жилийнхээ нүүрийг үзлээ. Энэ бол хөлд орж буй хүүхдэд тохиолддогийн нэгэн адил алдаж, онох, амжилт, бэрхшээл, хийх, суралцах хосолсон түүхэн сургамжийн он жилүүд байлаа. Гэвч Үндсэн хуулиараа хийсэн сонголт маань ирээдүйтэй гэдэгт өчүүхэн ч эргэлзэхгүй байна. Үүнийг бүрэн төгс болсон гэсэн утгаар биш, хандлагын хувьд нь хэлж байна. Өнөөдрийн хүрсэн өндөрлөгөөс аживал, харин ч Үндсэн хуульд зарим өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага тулгараад байна.

Юун түрүүн итгэлцлийг бий болгоё

1. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг нийтэд ил тод мэдээлж, олон түмний зүгээс бодол санаагаа илэрхийлэх бололцоо олгох,
2. Ерөнхийлөгч, УИХ санал нэгдсэн байх
3. Үндсэн хуулийн Цэцээс төслийг бүхэлд нь буюу тухайн заалтуудын талаар зөвшөөрөхгүй тухай санал ирүүлээгүй байх зөвхөн ийм нөхцөлд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахаар улс төрийн тохиролцоонд урьдчилан хүрэхийг холбогдох бүх этгээдэд уриалж байна.

Тайлбар. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлыг зөвхөн УИХ-ын хүрээнд авч үзэх нь нийгэмд үл итгэх уур амьсгал бий болгодог нь болсон үйл явдлуудаас харагдлаа. Бусадтай тохиролцоонд хүрэхгүйгээр зөвхөн нэг субъект Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг шийдвэрлэх нь тухайн субъектийн явцуу сонирхол өөрчлөлтөд тусгагдах осолтой. Иймээс дээр дурдсан тохиролцоонд хүрвэл улс төрийн хувьд итгэлцэл бий болж, асуудалд ажил хэрэгчээр хандах уур амьсгал бүрдэх үндэстэй гэж үзэж байна.

Үндсэн хуульд өөрчлөлтийг ямар хэлбэрээр оруулах вэ?

Энэ асуултад хариулахын тулд иргэний нийгэм төлөвших механизмийг бүрдүүлсэн зарим улс одоогийн дагаж мөрдөж байгаа үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд хэрхэн хандаж ирсэн байдалтай товч танилцъя.

• АНУ

Үндсэн хуулиа 1787 онд баталсан. АНУ-ын Үндсэн хууль бол дэлхий дахины хувьд хамгийн анхны бичмэл Үндсэн хууль бөгөөд 200 гаруй жилийн турш тогтвортой үйлчилж байна. Энэ хугацаанд нийт 26 удаа өөрчлөлт оруулсан бөгөөд эхний арав орчим өөрчлөлтийг Үндсэн хуулиа баталснаас 2 жилийн дараа 1789 онд, хамгийн сүүлчийн 26 дахь өөрчлөлтийг 1971 онд оруулжээ. АНУ Үндсэн хуульдаа оруулсан өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийнхаа бичвэр дотор биш, араас залгуулан Өөрчлөлт I, Өөрчлөлт ІІ гэх мэт зүйлчлэн бичиж заншжээ. Америкчуудын шинээр бүтээсэн юм бол зөвхөн Үндсэн хууль, бусад нь бүгд гадных гэсэн хошигнол байдаг. Үндсэн хууль нь Америкчуудын үнэхээр бахархал юм. Нэг талаас энэхүү бахархал, нөгөө талаас уг Үндсэн хууль нь хуулийн биш хэллэгээр бичигдсэн нь түүнд өөрчлөлт оруулах америк хэлбэрийг аяндаа тодорхойлсон байж магадгүй.

•           Франц

Үндсэн хуулиа 1958.09.28-нд бүх нийтийн санал асуулгаар баталсан. 1960, 1962, 1963, 1974, 1976 онд өөрчилөлт оруулсан.

• Итали            

Үндсэн хуулиа 1947.12.22-нд Парламентаар баталж, төрийн тэргүүн батламжилсан бөгөөд 1948.01.01-ээс хүчин төгөлдөр болсон. 1963 онд өөрчлөлт оруулсан.

• ХБНГУ         

Үндсэн хууль 1949.05.23-аас хүчин төгөлдөр болсон.                                                1950, 1953, 1954, 1955, 1956, 1957, 1961, 1965, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971, 1972, 1975, 1976 онд өөрчөлөлт орсон.

• Япон  

Үндсэн хууль нь 1947.05.23-аас хүчин төгөлдөр болсон. Өөрчлөлт ороогүй.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа нийгмийн ардчилсан тогтолцоог сонгон авсан улсуудын үндсэн хуулиуд нь хуулийн хэллэгт илүү ойрхон бичигдсэн бөгөөд тэдгээрт оруулсан өөрчлөлтийг, бусад хуулийнхтай адил бичвэр дотор нь оруулж заншсан байна. Өмнө дурдсан жишээнд тухайн улсын Үндсэн хуульд 1982 оноос хойш орсон байж болох өөрчлөлтийн он[1] тусгагдаагүйг анхааруулъя.

Монгол Улсын Үндсэн хууль ч мөн адил хуулийн хэллэгт илүү ойрхон бичигдсэн тул түүнд оруулах өөрчлөлтийг америк хэлбэрээр биш, бусад хуулийнхтай адил бичвэр дотор нь оруулдаг жишгийг дагах нь илүү тохиромжтой гэж үзэж байна.

Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах санал

1. Үндсэн хуулийг олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээтэй нийцүүлэх үүднээс оруулах өөрчлөлт

Санал 1.1

Үндсэн хуулийн (10.4) заалтыг хасаж оронд дараахь заалтыг нэмэх:

1. Монгол Улсын олон улсын гэрээний заалт дотоодын хууль тогтоомжтой зөрчилдөөл гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө.

Санал 1.2

Үндсэн хуулийн (66.2.1) заалтаас Монгол Улсын олон улсын гэрээ” гэснийг, (66.4) заалтаас “Монгол Улсын олон улсын гэрээ”, “батламж” гэснийг хасах.

Tайлбар. Үндсэн хуулийн (10.4)-т Монгол Улс Үндсэн хуульдаа харшилсан Монгол Улсын олон улсын гэрээг дагаж мөрдөхгүй гэж. (66.2.4)-т Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуулийн Цэцээр шийдвэрлэх маргааны объект мөн гэж, (66.4)-т хэрэв уг гэрээ Үндсэн хуультай нийцээгүй гэж Цэц шийдвэр гаргавал уг гэрээ болон түүний батламж даруй хүчингүй болно гэж заажээ.

Гэтэл эдгээр нь Олон улсын гэрээний эрхийн тухай Венийн конвенцийн[2] дараахь заалтуудтай нийцэхгүй байна:

Зүйл 26. Расta sunt ѕеrvanda
Аливаа хүчин төгөлдөр гэрээг түүний оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд гэрээг шударга сайн санаагаар хэрэгжүүлэх ёстой.

Зүйл 27.
Дотоодын эрх зүй ба гэрээг сахин биелүүлэх Оролцогч нь гэрээгээ биелүүлэхгүй байгаагаа зөвтгөхийн тулд дотоодынхоо эрх зүйн заалтаас иш татах ёсгүй.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахад НҮБ-ын дүрмээр зөвшөөрөгдсөний дагуу НҮБ-ын Хүний эрхийн төвөөс ихээхэн техник туслалцаа үзүүлсэн билээ. Тус төвөөс Их цаазын төслийн талаар ирүүлсэн саналын дотор дараахь зүйлийг дурджээ:

“39. Монгол Улсын нэгдээгүй гэрээний заалтыг биелүүлэх, нийтийн хүсэл эрмэлзлэлийг илэрхийлээгүй гэрээнд гарын үсэг тулган зуруулж байсан түүхийг харгалзан олон улсын гэрээ хэлэлцээрийг эрхэмлэхийн эсрэг үзэл санаа байдаг гэж мэргэжилтэн[3] нарт тайлбарлаж байлаа.

Монголын ард түмэнд л ашигтай болох хүний эрхийн эдгээр гэрээ хэлэлцээрт иймэрхүү хандаж болохгүй юм. Ийм учраас хүний эрхийн холбогдолтой конвенцийг тусгайд нь дээдэлж үндсэн хуульд тусгахыг Үндсэн хуулийн төсөл зохиогчид анхаарна уу. Тухайлбал, Перу ийм байр суурийг баримталсан болно. Перугийн үндсэн хуульд: 101. Перугийн баталсан олон улсын гэрээ хэлэлцээр нь дотоодын хууль тогтоомжийн бүрэлдэхүүн хэсэг байх болно. Хэрэв гэрээний заалт дотоодын хууль тогтоомжийн хооронд зөрчилтэй байвал гэрээний заалтыг мөрдөж байна. “

Германы Үндсэн хуульд ч дээрхийн адил заалт байна.

Үндсэн хуульд (10.4) заалт орсон нэг шалтгаан нь дотоодын хууль тогтоомжоос илүү хүчтэй олон улсын эрх зүйн хамгаалалт байсныг тухайн үед тодорхой мэдээгүй буюу Хүний эрхийн талаар ташаа ойлголт давамгайлж байсантай холбоотой. Дээрх болгоомжлол илүүц болох нь Венийн Конвенцийн[4] дараахь заалтуудаас тодорхой байна:

Зүйл 49. Заль мэх
Улс хэлэлцээнд оролцогч бусад улсын хуурамч үйлдлийн нөлөөгөөр гэрээ байгуулсан бол гэрээг заавал биелүүлэх зөвшөөрлөө хүчингүйд тооцох үндэслэл нь тухайн заль мэх байсан гэж үзэх эрхтэй.

Зүйл 50. Улсын төлөөлөгчийг хахуульдах Улс гэрээг заавал биелүүлэхээ зөвшөөрч байгаагаа хэлэлцээнд оролцогч бусад улс түүний төлөөлөгчийг шууд буюу шууд бусаар хахуульдсаны улмаас илэрхийлсэн бол гэрээг заавал биелүүлэх зөвшөөрлийг хүчингүйд тооцох үндэслэл нь тийнхүү хахуульдах явдал байсан гэж үзэх эрхтэй.

Зүйл 51. Улсын төлөөлөгчийг албадах

Улсын төлөөлөгчийн эсрэг чиглэсэн үйлдэл буюу сүрдүүлгээр түүнийг албадсаны улмаас уг гэрээг заавал биелүүлэх зөвшөөрлөө илэрхийлсэн бол тэр нь хууль зүйн ямар ч ач холбогдолгүй байна.

Зүйл 53. Олон улсын нийтлэг эрх зүйн императив хэм хэмжээнд харшилсан гэрээ

Гэрээ нь байгуулагдахдаа олон улсын нийтлэг эрх зүйн императив хэм хэмжээнд харшилж байвал түүнийг ямар ч ач холбогдолгүй гэж үзнэ. Энэ нь энэхүү Конвенцид хамаарагдах учир олон улсын нийтлэг эрх зүйн императив хэм хэмжээ нь түүнээс татгалзахыг зөвшөөрөхгүй хэм хэмжээ гэж бүхэлд нь олон улсын хамтын нийгэмлэгийн улс баталж, хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд зөвхөн олон улсын нийтлэг эрх зүйн тийм шинж чанартай дараагийн хэм хэмжээгээр өөрчлөгдөж болох хэм хэмжээ байна.

2. Үндсэн хуульд Хүний эрхийн үндэсний байгууллагын тухай заалтыг нэмэх тухай

Санал 2.1

Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлд дараахь 4 дэх заалтыг нэмэх Хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжиж хөгжүүлэх, хамгаалах бүрэн эрх бүхий үндэсний байгууллагыг Монголын Хүний эрхийн комисс нэртэйгээр, олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмуудад нийцсэн хуулийн дагуу, гурван комиссарын бүрэлдэхүүнтэй байгуулна.

Санал 2.2

Үндсэн хуулийн (66. 1) заалтад “буюу” гэсний дараа “Хүний эрхийн комисс,” гэж нэмэх, цаашилбал мөн заалтад “Улсын Их Хурал” гэснийг “Улсын Их Хурал дахь намын бүлэг,” гэж өөрчлөх.

Тайлбар. 1990 онд НҮБ-ын Хүний эрхийн комиссоос Хүний эрхийг хөхүүлэн дэмжиж хөгжүүлэх, хамгаалах чиглэлээр ажилладаг үндэсний болон бүс нутгийн байгууллагуудыг оролцуулсан зөвлөгөөн хийхийг санал болгожээ. Зөвлөгөөний зорилго нь эдгээр байгууллага, НҮБ болон түүний харьяа байгууллагуудтай хэрхэн хамтран ажиллах, мөн эдгээр үндэсний байгууллагын үр нөлөөг дээшлүүлэх арга замыг судлахад оршиж байлаа.
Ийнхүү 1991.10.07-09-нд, Парис хотноо болсон, олон улсын анхдугаар зөвлөгөөнөөс Хүний эрхийг хөхүүлэн дэмжиж хөгжүүлэх, хамгаалах чиглэлээр ажилладаг үндэсний байгууллагын үйл ажиллагаа, эрх зүйн зарчмууд (Парисын зарчмууд гэж алдаршсан)-ыг тунхагласан байна. Парисын зарчмууд нь НҮБ-ын Хүний эрхийн комиссын 1992/54 тоот тогтоолоор, Ерөнхий Ассамблейн 1993.12.20-ны 48/134 тоот тогтоолоор тус тус сайшаагдсан байна. Эдгээр зарчим нь Хүний эрхийг хөхүүлэн дэмжиж хөгжүүлэх, хамгаалах чиглэлээр ажилладаг үндэсний байгууллагыг Үндсэн хууль буюу бусад хууль эрхийн актаар баталгаажсан аль болох өргөн эрхээр[5] хангах зайлшгүй шаардлагатайг нотолж байгаа билээ.

Хүний эрхийн үндэсний байгууллага нь комиссын буюу омбудсманы тогтолцоотой байдаг. Ардчилал хөгжсөн улс нэг буюу хэд хэдэн ийм байгууллагатай байна. Монгол Улс ийм байгууллага байгуулах талаар НҮБ-ын Хүний эрхийн төвтэй хамтран ажилласаар ирсэн боловч үр дүнд хүрэхгүй байгаа нь энэ тухай Үндсэн хуульд суулгаж өгөөгүйгээс ямар нэг хэмжээгээр хамаарч байна.

Хүний эрхийн үндэсний байгууллагын тухай заалтыг Үндсэн хуульд тусгавал уг байгууллага нь хуулийн этгээд мөн байхаас гадна Үндсэн хуулийн (66.1)-д заасан төрийн байгууллагуудын нэгэн адил Цэцэд хүсэлт гаргах эрхийг түүнд олгох нь зүйтэй. НҮБ-ийн Хүний эрхийн төвөөс ч үүнийг санал[6] болгож байжээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдсөнөөс хойших 7 жилийн хугацаанд УИХ-аас Цэцэд нэг ч удаа хүсэлт гаргаагүй нь тус төвөөс ирүүлж байсан санал[7] хичнээн зөв байсныг нотоллоо.,

3. УИХ-ын хуралдааны ирцэд өөрчлөлт оруулах тухай

Санал 3.1

Үндсэн хуулийн (27.6) заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх:

1. Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол санал хураалтыг Улсын Их Хурлын нийт гишүүний дийлэнх олонхи нь хүрэлцэн ирж оролцсоноор хүчинтэйд үзэж, санал хураалтад оролцсон нийт гишүүний олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ.

Санал 3.2

Үндсэн хуулийн 27 дугаар зүйлд дор дурдсан 7 ба 8 дахь заалтыг нэмэх: Албан тушаалтныг томилох, чөлөөлөх, огцруулахаас бусад санал хураалт ил байна.

2. Албан тушаалтныг томилох, чөлөөлөх, огцруулах санал хураалтыг Үндсэн хуульд ил буюу нууц аль нь болохыг заагаагүй бол санал хураалтыг аль хэлбэрээр явуулахыг тухай бүр ил санал хураалтаар шийдвэрлэж болно.

Санал 3.3

Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлд дор дурдсан 4 ба 5 дахь заалтыг нэмэх:

4. Улсын Их Хурлын гишүүн нь хууль буюу дэгийн дагуу товлосон бүх шатны санал хураалтад өөрийн биеэр хүрэлцэн ирж оролцох үүрэгтэй бөгөөд нэг жилийн хугацаанд болсон санал хураалтын хорь буюу түүнээс дээш хувьд оролцоогүй явдлыг нь тухайн гишүүнийг эргүүлэн татах үндэслэлд тооцож болно.
5. Улсын Их Хурлын гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл байна гэж Цэц дүгнэлт гаргавал Улсын Их Хурал түүнийг эгүүлэн татна.

Тайлбар. Үндсэн хуулийн (276)-д “Үндсэн хууль, бусад хуульд өөрөөр заагаагүй бол Улсын Их Хурлын нийт гишүүний дийлэнх олонхи нь хүрэлцэн ирснээр чуулганыг хүчинтэй үзэж, чуулганд оролцсон нийт гишүүний олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ”, (272)-т “Улсын Их Хурлын чуулган хагас жил тутам нэг удаа далан таваас доошгүй ажлын өдөр чуулна” гэж заасан байдаг. Ийнхүү чуулган нь хаврын, намрын ээлжит бус, анхдугаар, өдрийн, оройн гэх мэтээр ангилагддаг бөгөөд энэ бүхэнд ирцийг шаардах нь парламентын үйл ажиллагааг чирэгдүүлдэг тул ирцийг зөвхөн ёслол, санал хураалтын үед шаарддаг дэлхий нийтийн жишиг нэгэнт тогтжээ. Манай улс ч гэсэн энэ жишигт шилжих шаардлагатай гэдэг нь байнгын ажиллагаатай парламенттай болсон 1990 оноос хойших практикаас харагдаж байна. Хуульд өөрөөр заагаагүй бол гэснийг хассанаар Үндсэн хуулийн заалтыг бэхжүүлж байгаа юм.

Эхний санал нь УИХ-ын гишүүний ачааллыг хөнгөлж байгаа бөгөөд сүүлчийнх нь бүх шатны түүний дотор байнгын болон дэд хороодын санал хураалтад оролцохыг үүрэг болгосноос гадна тодорхой тоон хэмжүүр тогтоосноор хариуцлага тооцох механизмыг бүрдүүлэхийг зорьсон болно. Хоёрдох санал нь өмнө нууц санал хураалтаар шийдэж байсан зарим асуудлыг илээр шийдвэрлэх бололцоо олгож байгаа юм. Энэ нь зарим намын дарга нараас дэвшүүлж байгаа бүх санал хураалтыг ил болгоё гэсэн саналтай харьцуулахад дундаж хувилбар юм.

        4. Засгийн газрын гишүүдийг УИХ томилж байгааг өөрчлөх тухай

Санал 4.1

Үндсэн хуулийн (39.3) заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх

3. Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайдын санал болгосноор Ерөнхийлөгч томилно.

Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлд дор дурдсан 4 дэх заалтыг нэмэх:

4. Ерөнхий сайд Засгийн газарт итгэл үзүүлэх асуудлыг Улсын Их Хуралд оруулна.

Санал 4.2

Үндсэн хуулийн (40.2) дахь заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх:

2. Засгийн газрын бүрэн эрх Улсын Их Хурлаас түүнд итгэл үзүүлснээр эхэлж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилсноор дуусгавар болно.

Санал 4.3

Үндсэн хуулийн 42 дугаар зүйлд дор дурдсан 1, 2, 3 дахь заалтыг нэмэх:

1. Улсын Их Хурлын чуулган дээр Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн уг хэлэхийг хүсвэл Улсын Их Хурал түүнийг сонсох үүрэгтэй.
2. Засгийн газрын гишүүнийг Ерөнхий сайдын санал болгосноор Ерөнхийлөгч чөлөөлөх буюу огцруулна.
3. Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн нь хуулиар тогтоосон үүрэгт үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй.

Санал 4.4

1. Үндсэн хуулийн (43.3) болон (33.1.2)-т Засгийн газрыг гэснийг “Ерөнхий сайдыг” гэж өөрчлөх.
2. Үндсэн хуулийн (25.6) заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх:

6) Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг байгууллагын удирдлагыг томилох, чөлөөлөх, огцруулах;

3. Үндсэн хуулийн 44 дүгээр зүйлийг дор дурдсанаар өөрчлөх:

Ерөнхий сайд Засгийн газарт итгэл хүлээлгэж байгаа эсэхийг илэрхийлж өгөхийг хүсч тогтоолын төсөл оруулсан бол Улсын Их Хурал асуудлыг дөчин гуравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан журмаар шийдвэрлэнэ. Үл итгэх шийдвэр гарвал Засгийн газар огцорно.

4. Үндсэн хуулийн (26.1) заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх:
5. Улсын Их Хурлын гишүүн, Ерөнхий сайд эсхүл сонгуулийн эрх бүхий арван мянган иргэн хамтран хууль санаачлах эрх эдэлнэ. Хууль санаачлах эрхийг хуулиар хамгаална.

Тайлбар. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх дээд байгууллага болох Засгийн газрын үйл ажиллагааг шуурхай болгох, түүний хамтын хариуцлагыг өндөржүүлэхэд Засгийн газрын гишүүдийг УИХ томилж байгаа явдал муугаар нөлөөлж байна. НҮБ-ын Хүний эрхийн төв ч үүнтэй холбогдуулан “Их Хурал аль нэгэн сайдыг огцруулахаар заажээ. Энэ нь хамтын хариуцлагын зарчимд харшилж байна. Парламентын сонгодог системд Ерөнхий сайд өөрийн багаа бүрдүүлдэг ба Парламент дангаараа аль нэгэн сайдыг өөрчлөх эрхгүй байдаг” гэсэн саналыг[8] ирүүлж байжээ. Хамтын хариуцлагын зарчмыг баримталж байгаа нөхцөлд хууль санаачлах эрх Ерөнхий сайдад байна уу, Засгийн газар байна уу гэдэг бол үндсэндээ адил боловч Засгийн газрын бүрэн эрх итгэл үзүүлснээр эхэлж байгаа нөхцөлд энэ эр Ерөнхий сайдад байх нь илүү зохимжтой юм. Парламентын засагтай улсуудын жишгийн дагуу УИХ, Засгийн газарт хяналт тогтоох үүднээс Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл нэмэгдэж байгаа харгалзан түүнд хууль санаачлах эрхийг олгохоос татгалзахыг санал болгож байна. Тодорхой тооны иргэд хамтарч хууль санаачлахыг ардчилсан нийгэмд зөвшөөрдөг. Энэ тухай Үндсэн хуульд тусгах нь зүйтэй гэж үзэж байна.

5. УИХ тарах нөхцлийг өөрчлөх

Санал 5.1

Үндсэн хуулийн (22.2) заалтыг дор дурдсанаар өөрчлөх:

2. Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж үзвэл өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно.

Үндсэн хуулийн 22 дугаар зүйлд дор дурдсан 3 ба 4 дэх заалтыг нэмэх:

3. Дор дурдсан эс үйлдэл Улсын Их Хурал дахь олонхиос шалтгаалан, 30 буюу түүнээс дээш хоног үргэлжилж байгаа бол Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг тараах тухай зарлиг гаргах бөгөөд зарлиг гармагцаа хүчин төгөлдөр болно:

1) тухайн санхүүгийн жилд дагаж мөрдөх төвлөрсөн төсвийн хууль байхгүй;

2) Ерөнхий сайд итгэл үзүүлэх эсэхийг хүссэнээс хойш Улсын Их Хурал дээр санал хураахгүй;

3) Анхдугаар чуулган эхэлснээс буюу Ерөнхий сайд огцорсноос хойш Ерөнхий сайдыг томилохгүй: эсвэл

4) Улсын Их Хурлын буюу Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг, Үндсэн хуульд заасан бус шалтгаанаар, зарлах ёстой хугацаанд нь зарлахгүй.

4. 1 Улсын Их Хурал өөрөө тарах буюу түүнийг тараах тухай шийдвэр гарсан бол шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ эдэлнэ.

Тайлбар. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх хоёр эрх мэдэл тэнцвэртэй байх зарчмын үүднээс парламентын засагтай улсад парламентыг тараах эрхийг төрийн тэргүүнд, Ерөнхийлөгчийн засагтай улсад Ерөнхийлөгчийг огцруулах эрхийг парламентад Үндсэн хуулиар олгохыг онолын үүднээс зөв гэж үздэг бөгөөд Үүнийг хэрэгжүүлсэн улс цөөнгүй байна.

Энэ санааг хэрэгжүүлэх, улмаар УИХ-ын эрх мэдлийг хязгаарлах зорилгоор өмнө нь зөвхөн УИХ өөрийнхөө шийдвэрийн дагуу тарж болно гэж байсан дээр тодорхой үндэслэлээр Ерөнхийлөгч тарааж болохыг санал болгож байна.

6. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай заалтуудыг өөрчлөх

Санал 6.1

Үндсэн хуулийн 68, 69 дүгээр зүйлийг дор дурдсанаар өөрчлөх:

Жаран наймдугаар зүйл.

1. Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг хууль санаачлах эрх бүхий этгээд санаачлах бөгөөд төслөө нийтэд албан ёсоор мэдээлнэ.
2. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай санал хураалтын ирц нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүй байна.
3. Улсын Их Хурал төслийг хэлэлцсэн бол анхны хэлэлцүүлгээр Үндсэн хуульд оруулах уг төслийн бичвэрийг эцэслэн батлах санал хураалтыг явуулна.
4. Бичвэрийг эцэслэн батлах санал хураалтаар нийт гишүүний гуравны хоёрт хүрэхгүй дэмжлэг авсан бол Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн тухай хэлэлцүүлгийг зогсооно.
5. Бичвэр нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгуйн дэмжлэг авсан бол УИХ түүнийг Ерөнхийлөгч, Үндсэн хуулийн Цэц болон нийтэд албан ёсоор мэдээлнэ.
6. Ийнхүү мэдээлснээс хойш гуч хоног өнгөрсөн бөгөөд энэ хугацаанд Ерөнхийлөгч эсхүл Цэцээс бичвэрийг бүхэлд нь буюу түүний зарим хэсгийг зөвшөөрөхгүй тухай албан ёсоор мэдэгдээгүй бол Улсын Их Хурал хоёрдох санал хураалтыг даруй явуулна.
7. Хоёрдох санал хураалтаар нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүйн дэмжлэг авсан бол уг бичвэрийн дагуу Үндсэн хуульд өөрчлөлт орно.
8. Хоёрдох санал хураалтаар нийт гишүүний гуравны хоёрт хүрэхгүй дэмжлэг авсан бол Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн тухай уг бичвэрийг батлах эсэх асуудлаар ард нийтийн санал асуулга даруй явуулна.

Жаран есдүгээр зүйл.

1. Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг жаран найм дугаар зүйлд заасны дагуу хэлэлцсэн боловч батлагдаагүй бол Улсын Их Хурлын шинэ бүрэлдэхүүн ажлаа эхэлтэл түүнийг дахин авч хэлэлцэхгүй.
2. Улсын Их Хурлын ээлжит сонгууль явуулахын өмнөх зургаан сарын дотор Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг хэлэлцэхгүй.
3. Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна.

Санал 6.2

Үндсэн хуулийн зургадугаар бүлгийн гарчгийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах” гэж өө  рчлөх,

Санал 6.3

Үндсэн хуулийн 70 дугаар зүйлд дор дурдсан 2, 3 дахь заалтыг нэмэх:

2. Үйлдэл буюу эс үйлдлээрээ Үндсэн хуулиар тодорхойлсон төрийн тогтолцоог бусниулахыг оролдсон этгээдээс шүүхээр хамгаалуулах бололцоогүй нөхцөлд Монгол Улсын бүх иргэн түүнд эсэргүүцэл үзүүлэх эрхтэй.
3. Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлт нь Бүгд найрамдах улс байх тухай Нэгдүгээр зүйлийн 1, эсэргүүцэх эрхийн тухай Далдугаар зүйлийн 2 дахь заалтыг үл хөндөнө.

Санал 6.4

Үндсэн хуулийн (70.2) заалтыг тусгайлан төгсгөлийн заалт болгон, дор дурдсанаар өөрчлөх:

Төгсгөлийн заалт

Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны 12 цагаас эхлэн улс орон даяар дагаж мөрдөнө.

Мэдэгтүн, сахигтүн!

Тайлбар. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай Үндсэн хуулийн зургадугаар бүлэг бол хамгийн сул боловсрогджээ. Энэ тухай НҮБ-ын Хүний эрхийн төвөөс[9] ч дохио өгч байжээ.

Дээр дурдсан өөрчлөлтийг оруулснаар энэ байдлаас гарч болно гэж үзэж байна. Нэр томьёоны хувьд гэвэл нэмэлт бол өөрчлөлт мөн, иймээс “нэмэлт, өөрчлөлт” гэхийн оронд

“өөрчлөлт” гэх нь хэмнэлттэй юм.

Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа хоёр зүйлийг хөндөж болохгүй. Нэгдүгээрт, төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ-ыг ямагт бүх нийтээр сонгон байгуулдаг байна. Хоёрдугаарт, санал дотор томьёолсон эсэргүүцэх ямагт хадгална.

Бүлгийн гарчигтай нийцүүлэх зорилгоор төгс зургадугаар бүлгээс тусгаарласан болно. Төр

зорилгоор Төгсгөлийн заалтыг болно. Төрөөс шашныг тусгаарласан явдал бол иргэний нийгмийн нэг чухгал зарчим юм. Иймээс төрийн хуульд тэгэх тусмаа Үндсэн хуульд зарим өдрийг сайн гэх ингэснээрээ муу өдөр байхыг хүлээн ззөвшөөрсөн мэт сүсэг бишрэлийн үг байх нь боломжгүй гэж үзэж байна.

Шинэтгэлийн утга учир нь ардчиллын суурийг бий болгох, түүнийг бэхжүүлэхэд оршиж байгаа бөгөөд үүнд нийгмийн зөвшилцөлийн үндсэн дээр Монгол Улсын Үндсэн хуульд зохих өөрчлөлтийг яаралтай оруулах асуудал ч хамаарагдаж байна.

Хянасан: Б. АРИУНБАЯР

[1] Конституции буржуазных государств, Москва “Юридическая литература” 1982.

[2] Олон улсын гэрээний эрхийн тухай Венийн Конвенц 1969.05.23-нд НҮБ-ын Дипломат Бага хурлаар батлагдсан бөгөөд 1980.01.27-ноос хүчин төгөлдөр болсон. Монгол Улс түүнд 1988.05.16-нд тайлбартайгаар нэгдэн орсон бөгөөд уг тайлбараа 1990.07.19-нд албан ёсоор эргүүлэн авч, энэ тухайгаа НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад мэдэгдсэн.

[3] Л: Их цаазын төслийг зохиогчид НҮБ-ын мэргэжилтэн нарт ийнхүү тайлбарлажээ.

[4] Работа Комиссии международного права, ООН, Нью-Йорк, 1988. Стр: 287-316.

[5] Национальные учраждения по правам человека, OOH Нью-Йорк и Женева, 199. Стр. 94-100 .

[6] НҮБ-ын Хүний эрхийн төвөөс ИХ цаазын төсөлд илрүүлсэн саналын 138.

[7] НҮБ-ын Хүний эрхийн төвийн Их цаазын төсөлд илүүлсэн саналын 137.

[8] 89 дүгээр санал.

[9] Саналын 144-148.